رەوشەنبیر و بەرپرسیاری
سەبری سلێڤانەیی
تێگەهێ "رەوشەنبیر" تەحەمولا هەر پێناسەیەکێ دکت، ژبەر کو ڤەکرییە، به‌لێ تەحەمولا هندێ ناکت، کو وەکو بوونەوەرەکێ بیانی بهێتە ناسکرن و دیارە هەتا نها وەسان دهێتە دیتن. ئەڤە ب خوە پرۆبلێماتیکە (أشکالیة)، ژ بلی تەڤلهەڤی و خەلەتفامکرنێ چو دی پێشکێشی مە ناکت. هندەک کەس هزر دکن رەوشەنبیری ب تنێ پەیوەندی ب قەلەمی/ نڤیسینێ ڤە، هندەک ژی هزر دکن وی پەیوەندی ب مێدیایێ ڤە هەیە، بەلێ چو پەیوەندی ب هندەک تێگەهێن دی وەک سیاسەت، جڤاک و دینی ڤە نینە و پرسگرێک د وێ هزرکرنێ ده یه.
هه‌تا نها ژی پێناسه‌یەکا دیارکری بۆ که‌سێ رەوشەنبیر نینه. هزره‌کا به‌ربه‌لاڤ د جڤاکێ مە دە هه‌یه، دبێژت: هه‌ر که‌سێ چوویه دبستانێ و قه‌له‌می بزانت ئه‌و ره‌وشه‌نبیره. هه‌روه‌سان هنده‌ک که‌س دبێژن "یێ کو تشته‌کێ ژ هه‌رتشتی بزانت ئه‌و ره‌وشه‌نبیره"، ئه‌ڤه ژی پێناسه‌یه‌کا کلاسیکه، ساده‌ترین ئاوایێ هزرکرنێ و کوژتنا واتەیانە.
تێکەلکرنه‌کا مه‌زن د ناڤبه‌را ئیدیۆمێ خوانده‌وار و ره‌وشه‌نبیر ده هه‌یه. ژ به‌ر ره‌وشا جڤاکێ کوردی و ژێرخانەیا infrastructure وی، مخابن سەرخانەیەکا superstructure کرێت هاتە ئاڤاکرن. هه‌ر که‌سێ بزانت بخوینت و بنڤیست خوه ب ره‌وشه‌نبیر ل قه‌له‌م ددت. بۆ نموونه، فه‌رمانبه‌رێن ده‌زگه‌هان، رۆژنامه‌گه‌ر و مێدیاکار، هونه‌رمه‌ند و ده‌نگبێژ، نڤیسکار و هه‌لبه‌ستڤان، مامۆستا و کارگێر، کادر و ئه‌ندامێن حزبی و... هتد، هه‌می خوه ب ره‌وشه‌نبیر دزانن! هه‌گه‌ر وه‌سان بت، نه‌خوه کوردستان (کو هێژ نه‌بوویه ده‌وله‌ت) دبت هه‌ڤرکییا وه‌لاتێن هه‌ری مه‌زن بکت. ئەڤە هه‌بوونه‌کا هه‌ژماری یه، به‌لێ مافێ مه هه‌یه ئه‌م پرسیارا هه‌بوونا ئه‌تیک و به‌رپرسیارییێ، هه‌روه‌سان یا ئاستێ که‌د و به‌رهه‌مدانا ئه‌پستمی یا وان هه‌موو ئه‌ندامان بکن؟
هنده‌ک که‌س هزر دکن ئه‌و ره‌وشه‌نبیرن، به‌لێ ده‌مێ تۆ پرسیارێ بکی، بێژی: تۆ ژ کیژان جۆری ره‌وشه‌نبیرانی؟ مخابن نزانت! ب تنێ دزانت، کو ئەو ره‌وشه‌نبیره چونکو خوه دگه‌ل که‌سێن نه‌خوانده‌وار هه‌ڤبه‌ر دکت. یان ژی هه‌گه‌ر تۆ پرسیار بکی، بێژی کار و فانکسیۆنا ته وه‌کو ره‌وشه‌نبیر چییه؟ بێ دوودلی باسێ په‌رتووکێن خوه دکت، هزر دکت ماده‌م نڤیسکاره، یان باوه‌رنامه‌یه‌ک هه‌یه، نه‌خوه ره‌وشه‌نبیره!
وەک مەسەلەیا هندەک کەسێن، کو رۆمانێ دنڤیسن، هەگەر تۆ پرسیار بکی کا رۆمانا تە چاوانە یان کیژان جۆرێ رۆمانێ یە؟ ئێکسەر باسێ چیرۆکا وێ دکت، هێژ جوداهیێ د ناڤبه‌را چیرۆک و تیمێ رۆمانێ ده نزانت! ئه‌ڤه زولمه‌‌که د ده‌رحه‌قا که‌سێن نه‌خوانده‌وار ده، ئه‌و د ره‌وشه‌کا ئاوارته ده ژیاینه، ب هنده‌ک کار و کریارێن دی ڤه مژوول بوونە و چو جار نە گۆتینە ئەم ره‌وشه‌نبیرن، هەرچەندە د سەر نەخواندەوارییا خوە رە ئەو ب چاڤەکێ مەزن ل رەوشەنبیری و کەسێن رەوشەنبیر دنێرن، هەست دکن رەوشەنبیری بەرپرسیاری یە. لەورا ل ده‌مێ قه‌یرانان ئەو کەس گازندان دکن، دبێژن: کا ره‌وشه‌نبیرێن مه، چما بێده‌نگن، ب چو ڤه مژوولن؟ مافێ وان هه‌یه ڤێ گازندێ بکن، ژ به‌ر کو هنده‌ک که‌سان ناڤ ل خوه داینه و وه‌ک ره‌وشه‌نبیر خوه راگه‌هاندنە، بێ کو ب کارێ ره‌وشه‌نبیریێ رابن.
دیاره ئه‌و خه‌له‌ت د ته‌یۆرا "ئا‌نتونیۆ گرامشی" گه‌هشتنه. گرامشی دبێژت هه‌ر که‌س ره‌وشه‌نبیره، به‌لێ نه هه‌رکه‌س دکارت ب فانکسیۆنا ره‌وشه‌نبیری رابت. ئەو رەوشەنبیران بۆ دوو جۆران کاتیگۆریزه دکت، رەوشەنبیرێ ته‌قلیدی Traditional intellectual و یێ ئۆرگان Organically intellectual. جۆرێ ئێکێ ئه‌وه، کو قه‌له‌می بزانت، وه‌ک مامۆستا، فه‌رمانبه‌ر، مه‌لا، رۆژنامه‌گه‌ر و... هتد، د هه‌مان بازنه‌یی ده ل دۆر خوه دزڤرت. ئه‌ڤ کاروانه ژ به‌ره‌بابه‌کێ بۆ ئێکه دی، هه‌مان کاری دکن و هه‌مان په‌یامێ رادگه‌هینن، له‌ورا ناڤێ وان رەوشەنبیرێن ته‌قلیدی نه. به‌لێ ره‌وشه‌نبیرێ ئۆرگان ئه‌وه کو هاڤی نه‌بت، به‌لکو د ناڤ جڤاک و دۆرهێلی ده بت. به‌رده‌وام نێزیکی ملله‌ت و جڤاکی ببت، ب ده‌رد و تراژیدییا وی بحه‌ست و هلگرێ هزر و ئاجێندایان بت. واته، خوه‌دان ئه‌رک و به‌رپرسیاری بت ب تایبه‌ت د کونتێکستا / سیاقێ دیرۆکی ده چونکی هه‌موو بزاڤ و چالاکی د سیاقێ خوه یێ دیرۆکی ده دهێنه هه‌لسه‌نگاندن.
هاڤیبوون ب تایبه‌ت هاڤیبوونا زاتی Self alienation ل نک که‌سێ ره‌وشه‌نبیر وی دووری جه‌وهه‌رێ جڤای و ژیانێ دکت. ره‌وشه‌نبیرییا مه یا هه‌یی گه‌له‌ک دووری تاک، جڤاک و پرسێن زیندی یه. ئه‌و ژی وه‌کو هه‌ر تێگه‌هه‌کێ دی قابلی خواندن و ره‌خنه‌یێ یه، هه‌گه‌ر ئه‌م بخوازن که‌د و به‌رهه‌مێ وێ ببینن، گه‌ره‌که ئه‌م جهێ وێ ناس بکن. ده‌ربارێ که‌د و به‌رهه‌می، کا ئه‌م ڤی پره‌نسیپی بکاربهینن:
د هه‌ر بوار و بیاڤه‌کێ ده ئینپوت (مدخلات Input) و ئاوتپوت (مخرجات Output ) هه‌یه، بۆ نموونه هه‌گه‌ر ئه‌م گه‌نمی به‌ردنه کۆده‌لا ئاشی، ئه‌قل ئیماژه ددت مه کو که‌د و به‌رهه‌م دێ بیته ئار، ساڤار یان دانهێرک. ئه‌ڤه د هه‌ر بوار و بیاڤه‌کێ ده هه‌یه، نه‌خوه کا ئه‌م د بوارێ ره‌وشه‌نبیری ده پرسا ئینپوت و ئاوتپوتێ هه‌لبسه‌نگینن. جڤاک (ده‌رد، قه‌یران، ناسنامه، پرسا چینێن جڤاکی، گه‌نده‌لی، نه‌بوونا عه‌داله‌تا جڤاکی، پاوان، ئیزا، نه‌سه‌روه‌رییا یاسایێ، نه‌بوونا وه‌که‌هڤی و ئێکسانیێ، نه‌بوونا ئینسیاتیڤێ، بێکاری، پرسا مافێ مرۆڤی، ئازادی، سه‌رده‌ست، بنده‌ست، مه‌ندبوون و...هتد) ئه‌ڤه هه‌موو ئینپوتن هه‌گه‌ر ئه‌م به‌ردن کۆده‌لا ره‌وشه‌نبیریێ، ما نه پێویسته تشته‌ک ژێ ده‌رکه‌ڤیت؟! ئه‌و ب خوه چ تشت بت قابلی خواندن و ره‌خنه‌یێ یه، به‌لێ هه‌گه‌ر چو تشت ده‌رنه‌که‌ڤیت، وی ده‌می ئاشکه‌را یه کو پرسگرێک هه‌نه.
ره‌وشه‌نبیرییا کوردی د پیرسپه‌کتیڤێ ئه‌ده‌بیاتێ ره نه‌بت، ناهێته دیتن مخابن. هه‌تا نها په‌یوه‌ندی ب هنده‌ک پرسێن زیندی و جه‌وهه‌ری مینا سه‌قامگێرییا سیاسی Political stability و به‌شدارییا سیاسی Political participation ڤه نینه. مه‌به‌ستا من ژ (سیاسی) ئانکو زانست و بزاڤا جڤاکی، واته پێناسه‌یا سه‌رده‌م یا سیاسه‌تێ، دووری ئاراستێن حزبی یان هه‌ر ئاراسته‌یه‌ک دی کو پرۆڤاکسیۆنا (استفزاز) ئه‌قل ئازاد و ره‌وشه‌نبیر بکت.
نڤیسکار "تاها عەبدولرەحمان" پرسیارا حالێ نڤیسکار و ره‌وشه‌نبیرێن عەرەب دکت، دبێژت: "گەلۆ ئەم د کریزەیەکا هزری دە یان ژی د رەڤەکا هزری دە نە؟"[1]، پاشی ئەو ب خوە دیار دکت، کو نە کریزە و نە ژی رەڤا هزری یە، بەلێ هوندابوونە (هاڤیبوونه). پاشتر، باسێ رەهەندێن هوندابوونێ (رەهەندێ جهی، رەهەندێ زەمەنی و رەهەندێ هزری) دکت. ژ ئالێ جهی ڤە ئەو ره‌وشه‌نبیر بێ جهـ ماینە، چو جڤات نینن وان بحەوینن، چو دیبایت نینن وان بگەهینن هەڤدوو، چو "دار ندوة" ژی نینن تەحەمولا بکت. ژ ئالێ زەمەنی ژی ڤە ل دەمێ چێکرنا بریاران ئەو نە ئامادە نە/ غائیبن، چو هەلویست نینن، کو باندۆرێ ل داهاتوویی بکن، چو دیالۆگ د ناڤبەرا تاکێن نفشێ وان ب خوە دە نینن، چو دانوستاندن د ناڤبەرا نفشێ وان و یێن دی ژی دە نینن. بەلێ ژ ئالێ هزری ڤە، کو دژوارترین هوندابوون / هاڤیبوونێ یه و بوویە دۆرهێلەک سەپاندی، وان کەسان بەر ب خوەداخستنێ دبت، هوندابوونا هزری هاندانا خوەگونجاندن و بوهژاندنێ دکت، دا کو ناسنامە ژی هوندا نەبت.
ره‌وشه‌نبیری ب خوه کانگه‌ها هزرێ یه، به‌لێ نه‌بوونا ره‌فتار و هه‌لویستێن ره‌وشه‌نبیری دلیله بۆ نه‌بوونا هزرێ - فکرێ چونکی هه‌گه‌ر هه‌بان دا بۆ دۆرهێلێ هێنه وه‌رگێران/ ته‌رجومه‌کرن. دۆرهێلێ نها دۆرهێله‌کێ دلینی / عاتیفی یه، به‌لێ گه‌ره‌که ببت دۆرهێله‌کێ ئه‌قلانی ئه‌و ژی ب رێکا خواندن، ره‌خنه و هه‌ولدانا فامکرنا دۆرهێلی نه‌کو پشتگوهخستن یان مکیاژکرنا وی.
هه‌رتشت د دونیایێ / هه‌بوونێ ده هزره، به‌لێ ره‌وشه‌نبیرییا مه دخوازت هه‌رتشتی ب هه‌ستان ڤه گرێبدت... بۆ نموونه (ده‌وله‌ت، رۆمان، سیاسه‌ت، جڤاک، ژیان، سروشت، زمان، یێ دی، ئینتیمائا سیاسی و...هتد) ئه‌ڤ تێگه‌هـ و پێکهاتێن من گۆتین ره‌هه‌ندێن خوه یێن هزری و واته‌یی هه‌نه، به‌لێ ژ بلی ره‌هه‌ندێ ماددی و ستاتیکی ناهێته دیتن. هزر دخوینت و ره‌خنه دکت، به‌لێ هه‌ست وه‌ناکت به‌لکو دخوازت. ره‌وشه‌نبیرییا کوردی هه‌ستێن خوه ب کار دهینت. هه‌ست نه‌شێن پرۆژه‌یان ئاماده بکن، به‌لێ هزر دشێت، هه‌ست نه‌شێن گوهه‌رینان په‌یدا بکن، به‌لێ هزر دشێت. ب خوه زمان ژی هزر نه‌کو هه‌سته.
له‌ورا ده‌ما ئه‌م به‌رێ خوه ددن ره‌وشه‌نبیرییا هه‌یی، دبت ئه‌م هنده‌ک جوانیێ تێده ببینن، به‌لێ هزر و واته‌یان تێده نابینن. ره‌وشه‌نبیریێ ره‌هه‌ندێن خوه یێن جڤاکی، سیاسی و دیرۆکی هه‌نه، به‌لێ ما "ره‌وشه‌نبیرییا مه" هلگرا وان ره‌هه‌ندانه؟
ئێک ژ سه‌رکارێن ره‌وشه‌نبیرییا راسته‌قینه ئه‌وه کو مواکه‌با کاروانێ جیهانی بکت، ماده‌م کو هه‌رتشت د گوهه‌رین و وه‌رارێ ده یه، نه‌خوه ره‌وشه‌نبیری ژی گه‌ره‌که به‌ر ب گوهه‌رین و وه‌رارێ بت، بۆ نموونه ب کارێ ئاپدێتکرنێ Update رابت، هه‌روه‌ک ئاپدێتکرنا سیاسه‌تێ و ڤه‌گوهازتنا وێ ژ زانستێ ده‌ستهه‌لاتێ یان زانستێ ده‌وله‌تێ بۆ زانست و بزاڤه‌کا جڤاکی. لێ نه‌بوونا ئاپدێتێ بوویه سه‌ده‌م سه‌ره‌که کو ره‌وشه‌نبیرییا مه دره‌نگ بمینت، بوویه خوه‌دان دوو سیما و هه‌ردوو ژی کلاسیکن: سیمایێ ئێکێ، دبیته دژی هه‌ر هه‌بوونه‌کێ بێ کو کاودانێن زاتی و بابه‌تی ل به‌ر چاڤ وه‌ربگرت. سیمایێ دوویێ، دبیته دارده‌ستێ هه‌ر هێزه‌کا هه‌بت ئانکو دبیته ده‌ستکیز / مورته‌زق Freelancers. پرسیارا کو رێکێ ل مه دگرت ئه‌ڤه یه: چما نابیته ره‌وشه‌نبیره‌کی خوه‌دان په‌یام و پرۆژه Revolutionary Intellectual کو په‌یام و پرۆژێ خوه ل سه‌ر ئه‌قلی ئاڤا بکت؟ دیاره د غیابا ئه‌قلگه‌ریێ ده، مه‌ندبوون د هه‌ر بوار و بیاڤی ده په‌یدا دبت و دۆرهێلێ مه وێ چه‌ندێ دسه‌لمینت. دبت ره‌وشه‌نبیرێ بزاڤکه‌ر / شۆره‌شگێر بۆ هنده‌ک ملله‌ت و نه‌ته‌وه‌یان پێویست نه‌بت، ب تایبه‌ت ملله‌تێن ئزاد و سه‌ربخوه، کو ب ئه‌قل، زانست و دیمۆکراسیێ دهێنه ناسکرن، به‌لێ ما ژبۆ ملله‌ته‌ک هێژ نه‌گه‌هایه مافێ خوه یێ چاره‌نڤیسی و ژبه‌ر داگیرکرن و بنده‌ستیێ دنالینت ژی پێویست نینه؟ هه‌گه‌ر ئه‌و پێویست نه‌بت، نه‌خوه گه‌ره‌که پێویستییه‌کا گرینگتر هه‌بت.
هه‌گه‌ر مه گۆت مه ره‌وشه‌نبیرییه‌کا ته‌ندورست هه‌یه، هه‌روه‌ک ئه‌م بێژن مه ره‌وشه‌نگه‌ری Enlightenment هه‌یه، لێ دۆرهێلێ مه یێ سیاسی و جڤاکی تشته‌ک دی دبێژته مه. وه‌ک کو به‌ری نها من ل گه‌له‌ک جڤاتان گۆتییه، دبت مه ل هه‌رێما کوردستانێ ئینسیاتیڤ هه‌بن، به‌لێ پرسا مه ژ ئینسیاتیڤ و کارێکته‌ران مه‌زنتره، پرس ب "ره‌وشه‌نبیریێ" وه‌کو تێگه‌هه‌کێ مه‌زن و به‌رفره‌هـ ڤه گریدایی یه، کو دیارده بت و هلگرا سیما و ناسنامه‌یا ده‌مێ خوه بت، ما مه تشته‌ک وه‌سان هه‌یه؟!
"سه‌ن یان سن" ره‌وشه‌نبیریێ ب هه‌بوونا باوه‌ری و پرۆژه‌یان ڤه گرێددت. ئه‌وی ده‌ستێ خوه دانا سه‌ر برینا ملله‌تێ خوه، چاره‌سه‌ری ژی د پرۆژه‌یێ خوه "سێ پره‌نسیپ بۆ ملله‌تی" ده دیتن، گۆت هه‌گه‌ر ملله‌ت بخوازت پێش بکه‌ڤت، گه‌ره‌که کار بۆ به‌رجه‌سته‌کرنا ڤان هه‌رسێ پره‌نسیپان "دیمۆکراسی، نه‌ته‌وه‌بوون و ژیانه‌کا سه‌رفراز" بکت و د ئه‌نجام ده ئێکه‌تییه‌کا نیشتیمانی/ نه‌ته‌وه‌یی په‌یدا ببت)[2].
گه‌لۆ کێ وه‌کو مه کوردان/ کوردستانییان پێدڤی ب ئێکه‌تییه‌کا نیشتیمانی/ نه‌ته‌وه‌یی یان ب دیمۆکراسی و ژیانه‌کا سه‌رفراز هه‌یه؟ ماده‌م ئه‌وقاس مه پێدڤی ب وان پره‌نسیپان هه‌یه، نه‌خوه چما جهێ خوه د دناڤ مه ده نه‌کرینه؟
[1] د. طە عبدالرحمن، الحوار أفقا للفکر، ط1، الشبکة العربیة للأبحاث والنشر، بیروت 2013، ص7.
[2] (3) روبرت بنیوک، فیلیب جرین، موسوعة المفکرین السیاسیین في القرن العشرین، ترجمة مصطفی محمود، ط1، 2010، المرکز القومي للترجمة، مصر، ص477.