هەڤپەیڤین: شدن الطائي ژ کۆڤارا خەدەنگ ل زانکۆیا زاخۆ

پ/ هندەکێ باسێ خوە بۆ خواندەڤان بکە.

بەلێ، ئەز باوەر دکم مرۆڤ باسێ هندەک پرسێن دی بکت گرینگترە ژ پرسێن کەسایەتی، هەرچەندە هندەک کەس هزر دکن ب سانەهی یە مرۆڤ باسێ خوە بکت ب تایبەت هەگەر ئەو مرۆڤە نڤیسکار یان رۆماننڤیس بت.

پرسا نیاسینا زاتێ مرۆڤی، هەم ئەرک و هەم داخوازەکا ئەزەلی یە ل نک هەر کەسەکێ هەروەک سوکراتی گۆتی، ناسناما مە یا مرۆڤایەتی ب خوە ژی پرسەکە و میرات و شکەستنێین زەمەنێن مە دبزڤینت، ناسنامە پتر ژ جارەکێ و هەر جار ب ئاوایەکێ جودا هاتییە بوهژاندن، بەلێ دیسان ئەز دێ ب سوپاسی ڤە هەولدم خوە بۆ خواندەڤانێن هێژا بدم نیاسین...

سەبری سلێڤانەیی، نڤیسکار و رۆماننڤیس ژ هەرێما کوردستانێ، ل سالا ١٩٧٢ یێ ژ دایک بوومە وەک کو ل ناسنامەیێ نڤیسی، لێ بەلێ ئێکێ تیرمەهێ ب تنێ هەژمارەکە چو واتایان بۆ من ناگەهینن. تۆ باوەر دکی، نڤیسکار و رۆماننڤیسەک رۆژا ژدایکبوونا خوە نزانت، ئەو ژی ژبەر ژینگەها جڤاکی یا کو ژبلی چەوساندن و دەردەسەرییان چو دی پێشکێشی مالباتێن کورد نەکری و مالباتا من ژی ئێکە ژ وان.

بابێ من، رەحما خودێ لێ بت، دەمێ باسێ رۆژا ژدایکبوونا من دکری، جارەکێ دگۆت تۆ دوماهیکا هاڤینێ هاتی سەر دونیایێ و جارەک دی دگۆت دەمێ فلان کەسێ گوندی مری... ئەها هوسان مە هەڤناسین دگەل دیرۆکا خوە کر، ب رێکا ڤەگێرانا هندەک کەسین نەخواندەوار، نەشیان تەنانەت رۆژا ژدایکبوونا جەگەرێن خوە ژی ب ئەسەهی بنڤیسن.

ب هەر حال، ئە زل قەزا سێمێلێ مەزن و پەروەردە بوومە، ئەو قەزایا گەلەک دەردێ تەعریبێ دیتی. من خواندنا خوە یا ناڤەندی ل عەینی جهی ب دوماهیک ئینا، پاشی چوومە پارێزگەها دهۆکێ دا پەیمانگەها مامۆستایان بخوینم و ل سالا ١٩٩٢ ب دوماهیک هات. دگەل سەرهلدانێ ئەز بەشداری کارێ سیاسی بووم بەلێ ژبەر تێکچوونا رەوشا سیاسی ل هەرێمێ، نەچار بووم بەرێ خوە بدم هەندەران و ل ئاورۆپا ئاکنجی بووم. هەتا سالا ٢٠٠٦ وەکو پەنابەرەکێ سیاسی ل هۆلەندا بووم، پاشی ڤەگەریام کوردستانێ و من دەست ب کارێ پەروەردە و فێرکرنێ کر. ئەز ب فیلۆسۆفییا سوکرات و پلاتۆ و ئەرستۆتالیسی داخبارم، ب تایبەت تەیۆرا وان دەربارێ حوکمرانیێ، ئەوا باسێ حاکمێ فیلۆسۆف دکت، لەورا ژی وەک حەز و مەرەق، ئەز چووم کولیژا نەورۆز دا سیاسەتێ وەکو تەیۆری بخوینم. سیاسەت ل نک من زانست و هونەر و هزرە، نەکو حزباتی و پارتیزانی یە، ئەو بوو ل سالا ٢٠١٣ ئەز ب پلەیا هەری باش ژ زانکۆیێ دەرچووم و من باکالۆریۆس ب زانستێن سیاسی، بەشێ پەیوەندیێن نێڤدەولەتی، وەرگت.

هەتا نها تە چەند رۆمان هەنە و ئایا بۆ زمانێن دی هاتنە وەرگێران یان نە؟

ئێکەمین رۆمانا من (ئاڤا مەزن - دەمێ کو ماسیێن خوە تێهنی دهێلت) ب رێنڤیسا لاتینی ژ ئالێ وەزارەتا رەوشەنبیری ل سلێمانیێ ل ٢٠٠٤ هاتییە چاپکرن و بەلاڤکرن، پاشی رۆمانا (بیست سال و ئێڤارەک) ژ ئالێ ئێکەتییا نڤیسکارێن کورد - دهۆک ل سالا ٢٠٠٥ هاتە وەشاندن، پشتی هینگێ رۆمانا (مریەما - کچەژنەک ژ زەمانەک دی) ل سالا ٢٠٠٧ ژ ئالێ هەڤالێ نڤیسکار عەبدال نووری ڤە هاتە وەشاندن و هەژی گۆتنی یە هەتا نها پێنج جاران چاپ بوویە و بۆ زمانێ عەرەبی (ل قاهیرو و لوندن) و ئینگلیزی هاتییە وەرگێران و چاپکرن، هەروەسان وەک مەنهەجێ کولیژا ئادابێ ل دهۆک و زاخۆ هاتە خواندن، ئەڤە ژبلی چاپا لاتینی کو ل ئامەدێ دەرکەتییە. ل سالا ٢٠٠٩ ێ رۆمانا (سیفرا سلیڤی - گەریانەک ل قەدێ دی) ب سپونسەرییا هەڤالێ هێژا عەلی هالۆ ڤە هاتە چاپکرن، وەکی دی من هندەک پەرتووکێن دی ژی هەنە بەلێ نە رۆمانن، بەلکو د بوارێ فەلسەفە و سوسیۆلۆژیێ دە نە، دوماهیک رۆمان ژی (دەرگەهێ دونیایێ) یە کو ل ٢٠١٩ ژ ئالێ دەزگەهێ موکسی ڤە هاتییە چاپکرن و وەشاندن.

مەزنترین قەبخوازی ل هەمبەر رۆمانا کوردی چ نە؟

مەسەلە نە قەبخوازی ل هەمبەر رۆمانا کوردی، بەلکو ل هەمبەر هەبوونا کوردی ب خوە یە ل ڤێ دەڤەرا موزائیکی و تژی کونفلیکتێن سیاسی و بونیەوی یێن جڤاکان د پێرسپەکتیڤێ نڤیسکاری دە.

رۆمان دیتنەکا پانۆرامایی یە بۆ هەر تشتێ گرێدایی ژیانا جهـ و دەمی. د ڤێ جوگرافیایێ دە، ئەم پریتانسیۆنێ (ئیدیعائێ) ب هەبوونا گەلەک تشتان دکن بێ کو ئەم وان بنیاسن، یان سەرەدەریێ دگەل بکن. ئەم هەبوونەکا ئانتولۆژی ددن هەر تشتەکێ و ژبیر دکن کو ئەم ب خوە ژبەر هەبوونەکا بێسەروبەر دنالن، ئەم بوونەوەرێن ژبیرکری و نەئامادە نە د جیهانەکێ دە کو مینا تاخەکێ یە د رۆمانێن نەجیب مەحفوزی دە، خەلکێ وێ هەڤدوو ناس دکت، ئەم ژبیرکری و دویر و دابرایی نە و کەسێ وەسان نەشێت زوی ب زوی بریاران بدت و هەبوونێ ببەخشت یێن دی.

ئەز دبێژم هەلبەست دیوانا عەرەبانە و رۆمان تایتلێ ئاورۆپا یە، بەلێ ئەم کورد، گەرەکە ئەم پرسیارێ ژ خوە بکن: ئەم ل کویڤە و رۆمان ل کویڤە؟

هەگەر مەبەستا تە رۆمان وەک نڤیس ل سەر کاغەزان بت، بەلێ هندەک هەولدانێن باش هەنە هەر ژ دەستپێکێ (رۆمانا شڤانێ کورد یا عەرەبێ شەمۆ) و هەتا نها، بەلێ هەگەر مەبەستا تە دیاردا رۆمانێ بت، ئەز دبێژم نە ب تنێ ل نک مە نینە، بەلکو ل ڤان دەڤەران هەموویان نینە.

رۆمان کچا باژێرانە و ئەم جڤاکێن گوندی نە د ئاڤاهیێن نوی دە دژین... وەختێ ئەم ژ سەر گوندان رابووین و هاتینە باژێران، پێدڤی بوو باژێر ئیحتیوائا مە بکن، کولتوور و کارێکتەرا مە یا گوندییانە ببوهژینن، دا ئەزموونا باژێران ب دەست ڤە بینن، بەلێ مخابن مە ب هەمی چەکێن نەباژێرڤانی خوە چەککر و ب سەر باژێران دە گرت هەتا کو د ئەنجام دە باژێر ژی بوونە گوندین مەزن.

رۆمان ل جڤاکێن وەسان پەیدا نابت، چونکی مەرجێ سەرەکە یێ رۆمانێ بابەت، دیالوک و هەبوونا یێ دی یە. رۆمان ئەوە تۆ دانپێدانێ ب ێی دی بکی و سەرجەم ماف و ئازادی و تایبەتمەندیێن وی بپارێزێ، رۆمان ئانکو تۆ تێبگەهی کو ئۆپۆزسیۆن مەرجەک سەرەکە یە ژ مەرجێن دەستهەلاتا ئەقلمەند، ئەوە کو تۆ ئۆرەگانەکێ سەرفەراز یێ دەولەتا هەڤوەلاتیبوونێ بی، ئەوە کو یاسا سەروەر بت، ئەوە کو تۆ زاتێ تاکگەرایێ تێک نەدی... ئەرێ ئەڤ تشتێن من گۆتی، ئێک ژ وان د ڤێ جوگرافیا نەفرەتدایی دە هەیە؟!

ب هزاران پەرتووک ب ناڤێ (رۆمان) هاتنە چاپکرن و ئەز ب خوە دبێژم ئەو ب تنێ چیرۆک و چیڤانۆکێن جڤاکەکێ نە، کو شەرێ مان و نەمانا خوە دکت، چ های ژ رۆمانێ هەیە؟

جڤاکێن بەشەری نەکو ئینسانی، ب دویڤ هەستێن خوە دکەڤت و بەرهەمدانا وان ب تنێ داستان و ئەفسانە و تروهاتن، هێژ نەگەهشتنە ئاستێ ئینسانی دا کو رۆمانێ پەیدا بکن... رۆمان بەرهەمدانا ئینسان و ئینسانییەتێ نەکو یا بەشەری و بەشەریەتێ یە، هەردوو تێگەهـ ژ ئەرد هەتا ئاسمانی ژئێک جودا نە.

رۆماننڤیس چاوان مفایی ژ میراتێ تایبەت و گشتی دبینت و بۆ ئاراستەیا خوە یا ئاڤاکرنا رۆمانێ بکاردئینت؟

مە پرۆبلێماتیک (اشکالیة) د مەسلا میراتی دە هەیە، بۆ زانین ب تنێ تیڤلکێ وی مایە و ژیانا مە هەمی ب هێڤیا وی تیڤلکی یە ل دەمەکێ کو جیهانگێری ب سەر مە دە دگرت و باندۆرا خوە ل بونیا جڤاکی دکت. مەرج نینە رۆماننڤیس مفایی ژ میراتی وەربگرت، بەلێ یا گرینگ ئەوە ئەو ب خوە میراتەکێ چێکت کو د هەمی بوار و بیاڤان دگەل سەردەمی و ژیانێ و گوهەرینان بگونجت.

پرسیار ب زمانەک دی ئەڤە یە: ئەری ئەم هاتنە دا خزمەتا میراتی بکن، یان دا میرات خزمەتا مە بکت؟ ب هزرا من، دڤێت ئەم وی بکاربینن دا ئاراستەیێن ژیانێ سەرراست بکن... مخابن، ئەم د هندەک داخستنان دە دژین ژ میراتی هەتا تێکستا وێژەیی و هزری.

دیارە هەر ملەتەکێ میرات و دیرۆکا خوە هەیە و هەگەر مە بڤێت ئەم مفایی ژ میرات و دیرۆکا خوە وەربگرن، گەرەکە ئەم ب ئاوایەکێ هێرمێنۆتیکی بخوینن و هندەک ئەحکامێن نوی ژێ دەربئێخن کو د خزمەتا پرۆسێسا ئافراندن و داهێنانێ دە بن.

تۆ رۆمانا کوردی چاوان دبینی ب تایبەتپشتی ٢٠٠٣ یێ؟

دبت هندەک ملەت و دەولەتان بەرهەمەک خوەمالی هەبت، بۆ نموونە چایا سیلانی، گەنمێ ئیتالی یان کومبارا فارسی، ئەڤە هەلسەنگاندنا ئەقلەک سڤکە هێژ ژ قەید و بەندێن ئیدۆلۆژی و کولتووری رزگار نەبوویە. ب هزرا من، تشتەک نینە ب ناڤێ رۆمانا کوردی یان عەرەبی یان ژی تورکی، بەلکو نڤیسکارێن کورد، عەرەب و تورک هەنە ئەزموونێن سەرکەڤتی د بوارێ نڤیسینا رۆمانێ دە هەنە و هەژی خواندنێ نە.

رۆمان، ستاتۆیەکا مرۆڤاتی یە و ئەم ب تنێ کۆمێن بەشەرانن، رۆمان زمانێ شارستانییێ یە و ئەم جڤاکێن عەسکەری و داخستی نە، رۆمان دیاردەیەکا جڤاکی و دیرۆکی یە و ئەم هۆز و بنەمالن و مە چو پەیوەندی ب خواندنێ ڤە نینە نەمازە خواندنا دیرۆکێ، رۆمان ژیان و باژێرە و ئەم هێژ هندەک بوونەوەرن ل دویڤ یاسایا دارستانێ دژین.

هەگەر مەبەستا تە نڤیسین و کاغەز بن، بەلێ راستە هەیە ب تایبەت پشتی ٢٠٠٣، بەلێ دیسان ل سەر حەسابا کڤالیتێ یە. ئەز دبێژم تەڤلهەڤییەک د تێگەهان دە هەیە، لەورا ژی یا باش ئەوە ئەم سەرژنوی هندەک تێگەهان بخوینن ب تایبەت تێگەهێ رۆمانێ. بنێرە رۆمان ئانکو خالبەندی و ماهییەت و دیتایسێن ژیانێ، ئانکو ئەڤاندن و ئاشتی و بلندبوون، ئەری ما ئێک ژ ڤان خاسلەتان د جڤاکێن مە دە هەیە؟ هەگەر بێژی هەیە، نەخوە ئەڤ تاریستانە و توندی و نەزانین هەمی بەرهەمێ چیە و ژکویڤە هاتییە؟

دیارە ئەم د سەردەمەکێ دە دژین، ئەز دشێم ناڤێ وی بکم سەردەمێ ئەرزانکرن و پیسکرنا تشتان و رۆمان ژی ئێک ژ وان تشتانە.

وەکو رۆماننڤیس، چ ژ تە کێمە؟

ئەز رۆمانێ بۆ ئینسانی، نەکو بۆ بەشەری، دنڤیسم.

ئەو تشتە ژ من کێمە یێ کو ژ ئینسانێ کێم... ئینسانەک د هندەک جڤاکێن تێکشکاندی دە ل بەر خوە ددت.

کارێکتەرا رۆمانێ ل نک تە چاوان دئێتە ئافراندن؟

گەرەکە ئەم خوە ژ وێ هزرێ رزگار بکن، یا کو دبێژت نڤیسکار خوەدایێ تێکست و بەرهەمی یە.

ب باوەرییا من، نڤیسکار خزمەتکارێ تێکست و بەرهەمی یە، کارێ وی ئەندازیارییا ئاڤاکرنا بەرهەمی یە هەلبەت ل گۆر پلان و ئالاڤێن ئەندازە - نڤیسکارییێ، لەورا ژی ئەز کارێکتەری نا ئافرینم، بەلکو د سەفەرا نڤیسینێ دە ب تنێ ب سەر هل دبم و دنیاسم بۆ نموونە، د رۆمانا دوماهیکێ دە (من نڤیسینا وێ ب دوماهیک ئینایی و ئامادە یە بۆ چاپێ) ئەز گەلەک ل بەندا کارێکتەرەکێ ب ناڤێ "ئازاد" ی مام کو سەفەرا خوە بەردەوام بکت و ل وەلاتەکێ ئاسکندنافی ئاکنجی ببت، بەلێ هێ ل موسکۆ ژ نشکەکێ ڤە ئازاد بریارێ ددت ڤەگەرت کوردستانێ، ل دویڤ خەیتە و رەشنڤیسا رۆمانێ ئەز وەکو رۆماننڤیس رژد بووم ل سەر سەفەرا وی، بەلێ ئەوی ب سەهەندی بریارا خوە دا و ب سەرێ خوە دە بر و زڤری.

ئەڤە ب خوە ب خوە بۆ من قەبخوازی بوو، ل دوماهیکێ من رێز ل بریارا وی گرت و نەچار بووم سوپەرسترەکتوورا وی بەشێ رۆمانێ تێکدە بگوهەرم و چیرۆکا ئازادی ژی ئاراستەیەکێ دی ب خوە ڤە گرت قەت ل هزر و بیرا من نەبوو.

ب ئاخاڤتنەکا دی، ئەز تشتەک نوی ژ چونەهیێ پەیدا ناکم، بەلێ ب تنێ ئیکتیشاف دکم.

هەگەر رۆژەکێ ژ رۆژان تە بریاردا بیرهاتنێن خوە بنڤیسی، ئایا دێ هەموویان نڤیسی یان هندەکان؟

هەر تشتێ هێژایی خواندنێ بت، دێ نڤیسم.

تۆ نابینی رۆمان ژی وەک گەلەک تشتان بوویە مۆدە و هەرکەسێ رابوویی دی ناسناڤێ رۆماننڤیس ل خوە دکت؟

راستە، بەلێ نە ب تنێ د بوارێ رۆمانێ دە وەسانە، بەلکو د هندەک بوارێن دی ژی بۆ نموونە سیاسەت، هونەر و نڤیسکارێ ب گشتی... نێ لەورا من گۆت ئەم د سەردەمێ ئەرزانکرن و پیسکرنا تشتان دە دژین.

دوماهیک بەرهەمێ تە؟

دەرگەهێ دونیایێ، ناڤنیشانێ رۆمانا نوی یە کو بۆ چاپکێ ئامادە یە، ژ ٢٠١٠ وەرە من رۆمان نە نڤیسییە، واتە پشتی دویرکەتن یان دابرانا دەهـ سالان، دەرگەهێ دونیایێ ڤەبوو... ئەز ناخوازم باسێ وێ بکم، بلا سرپرایزەک بت بۆ خواندڤانێ هێژا.