زاتێ دەولەتێ ژ ماکیاڤیللی هەتا خانی
خەلەکا سیێ: میر، ئێکگرتن و دەولەت
سەبری سلێڤانەیی
هەیامەکە و ئەم مژویلی داڤە و راڤەیا هزرا ماکیاڤیللی و خانی دەربارێ پرسا دەولەتێ نە، کا چاوان هەردوو زانا ب هویرایی ل سەر ڤێ پرسێ راوەستاینە و ئاستەنگ و چارەسەری پێشکێش کرنە، بەلێ مخابن مە وەکو کورد / خواندەڤان وەک پێدڤی هزر و تێزا وان نەخواند، لەورا ژی مە نەشیا ئەم د مەبەستا وان بگەهن.
هەرکەسێ ماکیاڤیللی و خانی خواندبت، دزانت وان بەحسێ دەولەتێ کرییە، بەلێ زانین ب تنێ بەس نینە، بەلکو دڤێت مرۆڤ خوە بەردت ناڤ پرسێ و کویر بچت هەتا دگەهت هندەک جهێن کویر کو ب سەر واتە و رەهندێن وێ هلبیت هەگەر هەردوو هەڤالێن هێژا "محسن ئۆسمان" و "ئدریس تروانشی" نەبان، دبت ئەز ژی نەگەهشتبام وان جهان. لەورا ژی، ئەز سوپاسییا هەردوو هەڤالان دکم، کو بەری من کەدەک حەلال د وی بواری دە پێشکێش کرینە و هێڤیخوازم ئەم بشێن مل ب ملێ وان و هەر نڤیسکارەک دی، کو خەما ڤان پرس و بابەتان بخوت، پتر خزمەتا تاکێ کوردستانی بکن.
هەردوو هێژایێن من، هەولێن هندەک هزرمەند و فیلۆسۆفێن جیهانا رۆژئاڤا ل سەدێن ناڤەراستێ ل بیرا من ئینان هەروەک (مونتسکیو / نامێن فارسی، ڤۆلتێر / ستەمکارییا رۆنیدار، هۆبز، لۆک و رۆسۆ / گرێبەستا جڤاکی، توماس مۆر / یوتۆپییا، مارتین لوتەر / چاکسازییا ئاینی، ماکیاڤیللی / ریالیزم، شیشرۆن / ماف ویاسا، ئۆغستینێ قدیس / جیهانا خودێ) کو هەمی مژویلی ڤان کاران بوونە، بەلێ مخابن خەلکەک ل نک مە هزر دکت سیاسەت و دەولەت کارێ هەرکەسێ یە ب تنێ کارێ نڤیسکار و رەوشەنبیران نینە.
بۆ زانین، تەڤایا تەیۆرێن سیاسی و سیستەمێن سیاسی و هزرا سیاسی ژ سەردەمێن دێرین (سوفستائییان) و هەتا دگەهت سەدسالا بیست و ئێکێ (فرانسیس فوکویاما و ساموئێل هنتنگتون) هەمی ژ ئالێ نڤیسکار و هزرمەندان ڤە هاتینە ئامادە کرن، ئێک تێز و تەیۆر ب تنی ژی ژ ئالێ کەسەک سیاسی ڤە نەهاتییە ئامادەکرن، بەلێ بەداخە نەخواندنا وێ دیرۆکێ ئەو خوەرستێ خەلەت ل نک پرانییا وەرگرێن رۆژهەلاتی چێکرییە و یێ کوردستانی ژی تەڤا.
دەربارێ هێزێ:
بەری ماکیاڤیللی دەولەت دەولەتا کەسایەتی بوو، بەلێ پشتی ماکیاڤیللی و تەڤگێرا رێنسانسێ، دەولەت بوو دەولەتا سەربخوە، دویری کەسایەتییا شاهی. دەولەتا سەربخوە ئانکو سیستەمێ باجە و خەراجێ، هەبوونا ئیدارە و لەشکەری، ئەڤە ژبلی سەکتەرێن دی یێن ژیانا گشتی. هەروەسان، دەولەتا مەرکەزی و نەتەوەیی، ئانکو گرێدایی ژیان و بەرژەوەند و چارەنڤیسا نەتەوەکێ، یان چەند گەلان پێکڤە، نەکو کەسەکێ یان مالباتا وی.
خالا هەری گرینگ ل نک ماکیاڤیللی ئەو بوو، کو ئیتالیا ب هەمی کانتۆنێن خوە ڤە لاواز بوو، ب تایبەت فلورەنسا ، لەورا ژی چارەنڤیسێ وێ خراب دیار دبوو و هەتا کو خوە رابگرت یان بمینت، پێدڤی ب گوهەرینەکا سەرتاسەری هەیە و دەولەت ب هێز نابت هەگەر میرەکێ بهێز حوکمی نەگرت .
نەخوە، ماکیاڤیللی هێز وەکو ئالاڤ دیت و میر وەکو پراکتیزەکەرێ وێ هێزێ.
هەگەر دەولەت بهێز بوو، میرەک بهێز پەیدا بوو، هینگێ ب خوە ئێکگرتن دێ پەیدا بت. یان هەگەر میرگەهان - کانتۆنان هەڤدوو گرتن، هینگێ دیسان ئێکگرتن بەرجەستە دبت.
دبیت هندەک پرس و بابەتێن دی تەڤلهەڤ ببن هەروەک ئازادی و سەربەستیێن کەسایەتی و تەڤاهی، بەلێ ئەم بەحسێ پرسا گشتی (دەولەتبوونێ) دکن، نەکو فۆرمێ دەولەتێ.
خانی ژی هەمان پێرسپەکتیڤ هەبوو هەرچەندە دگۆت هێز هەیە، بەلێ رێکخستنا هیزێ نینە . هێز ل نک ماکیاڤیللی د کۆمێ دە بوو، بەلێ ل نک خانی د کەسی دە بوو. نەبوونا ئێکگرتنێ د ناڤبەرا کەسان دە، ب خوە ب خوە دبیتە لاوازی ئەوا ماکیاڤیللی بەحس دکت. نەخوە، ماکیاڤیللی و خانی، دگەل جوداهییا دیتنا وان ل سەر هەبوون و نەبوونا هێزێ، د خالا هەبوونا لاوازیێ دە وەکو ریالیتە دگەهن هەڤدوو.
ئاستەنگ و چارەسەری:
ماکیاڤیللی نەساخی / ئاستەنگان دیار دکت، کو ناهێلن دەولەتا ئیتالیا سەربگرت، ئەو ژی دوو نەساخی بوون: دەرەبەگایەتی و دیانەت (کەنیسەت) ، خانی ژی دەرەبەگایەتیێ وەکو ئاستەنگەک دبینت، بەلێ دیانەتێ وەک ئاستەنگ نابینت، بەلکو دخوازت ئەو ژی ببت ئالاڤەک رەوا بۆ بەرژەوەندا نەتەوەیی.
ماکیاڤیللیی ل جهێ هەردوو ئاستەنگان، دوو پێداویستان گرینگ دبینت، ئەو ژی لەشکەرەک بهێز و رێکخستی دگەل میرەکێ ئازاد و خودان شیان و دەستهەلات، بەلێ بەحسا رۆلێ کەس دی ناکت بۆ نموونە رۆناکبیر یان زانایان، بەلێ خانی ژبلی گرینگییا لەشکەرەکێ ب هێز و رێکخستی و میرەکێ ئازاد و خودان شیان و دەستهەلات، دخوازت کەسێن زانا و رەوشەنبیر ژی دەورێ خوە ببینن و ئەڤە خالا هەری گرینگە کو خانی ژ ماکیاڤیللی جودا دکت چونکی بهێزبوونا هەر کیان یان بونیەکێ، ل سەر ئاستێ بونیا رەوشەنبیری و هزری دمینت .
خالەکا جیاواز:
دیارە جوداهییەکا بەرچاڤ د ناڤبەرا ماکیاڤیللی و خانی دە هەیە، ئەو ژی پرەنسیپێ (الغایة تبرر الوسیلة)، ماکیاڤیلکی ئەو بۆ پرسێن زاتی پیشنیاز کر، ب تایبەت بۆ میرێ فلورەنسایێ کا چاوان وەکو حاکمەک سەرەدەریێ دگەل مەحکوومان بکت، بەلێ خانی ئیماژە ب وێ پرسێ نەدایە چونکی پرسگرێکا کوردان دگەل مەحکوومان نینە، بەلکو دگەل حاکمانە / سەردەستان (عەرەب، تورک و فارس)، بەلێ هەر گاڤەکا دەولەتەکا کوردستانی هاتە دامەزراندن هینگێ ژنوی (الغایة تبرر الوسیلة) دێ بیتە جهێ دانوستاندنێ.
دیسان هیز:
ئێک ژ پرسیارێن بنگەهین یێن مژارێ ئەڤە یە: چما هەبوونا لەشکەرەکێ بهێز و رێکخستی مەرجە بۆ دەولەتەکا دامەزراندی؟
ل ئیتالیا، خەلکێ ژیانا خوە ئیدارە دکر ب تایبەت ژیانا سیاسی - گشتی، بەلێ هەر گاڤەکا ببا شەر، خوە دهێلا ب هێڤیا دەستکیسان (فریلانسان - مرتزقة) ڤە ، کو بۆ شەری بکن.
دیارە خانی ژی ئەڤ خالە باش فامکرییە، لەورا دخوازت هیز و ئیقتیدار هەبت ، چونکی ژ بەرێ وەرە دەولەتێن زلهێز شەری بۆ هەبوون و نەبوونا کوردان دکن. راستە کوردان چەک هلگرتییە، بەلێ نەکو دا شەری بکن، بەلکو نەچار بوون بەرەڤانیێ ژ خوە بکن و بمینن، واتە ب تنێ ریاکسیۆن بوویە، ب ئاخاڤتنەکا دی؛ نە ستراتیژی بەلکو هەلویست بوو.
بنیرە نها ژی، هێزێن هەڤپەیمان وەکو نوینەر دگەل کوردان شەری دکن، بەلێ ئەم ژبیرنەکن، ئەو ب تنێ بۆ هەڤسەنگیا هێزێ و بەرژەوەندێن سیاسی و ئابۆری نە. باشترین نموونە ژی شەرێ دەولەتان بۆ کوێتێ ل دژی عیراقێ، کو هەتا نها بوهایێ وی شەری ژ هەردوو دەولەتان (کوێت و عیراقێ) وەردگرن و ئەڤە روحا ئیرتیزاقێ یە ئەوا ل فلورەنسا هەبوویی، یان نموونا هێزێن هەڤپەیمان و شەرێ وان دگەل عیراقێ و هەرێما کوردستانێ دژی داعش کو بوهایێ هەر گولەیەکێ چەند قاتی وەردگرن.
دەربارێ ئاینی:
ماکیاڤیللی دژی ئاینی رانەوەستییا، بەلکو دژی زەلامێن ئاینی راوەستیا ب تایبەت ئەوێن کو بازرگانیێ ب ئاینی دکن . خانی ژی دژی ئاینی رانەوەستیایە، بەلکو ئاین وەک هێز و ئالاڤەک گرینگ دبینت بۆ ئاڤاکرنا دەولەتێ و مرۆڤی ، لەورا ژی، گەرەکە ب توندی بەرسڤا بازرگانێن ئاینی بهێتە دان و هەول بۆ ئاداکرنا هزرا ئاینی ژ دەغەلی هەبن و ئەڤە ب ئینسیاتیڤێن حەکیمانە پەیدا دبت.
دەربارێ دەرەبەگیێ:
ماکیاڤیللی دەرەبەگان وەکو نەساخیەک مەزن دبینت، کو ناهێلن ئێکگرتن پەیدا ببت، دیارە مە ژی ئەو نەساخیە هەیە و خانی د مەم و زینێ دە ئیشارەت پێ دایە و هەمی د کارێکتەرا بەکۆیی دە بەرجەستەکرینە .
دەرەبەک وەکو تێگەهـ دگەل دەمی هاتییە گوهەرین، راستە ئەرد و جۆتیاری کێم بوویە، بەلێ دەرەبەگان هندەک کورک و کراسێن دی ل بەر خوە کرینە، جار دبن عەسکەر بەلێ خانەنشین و ناهێلن هێزا راستەقینە پەیدا ببت، جار دبن پەرلەمانتار و ناهێلن یاسا پەیدا ببن، جار ژی دبن سیاسەتمەدارێن بازرگان، نەخوە هەمان دەرەبەگن بەلێ ب ماسکێن جودا.
سەرئەنجام:
بەری چەندین سالان شیشرۆنی گۆتییە کو دولەت بەرژەوەندەکا تەڤاهی یە د ناڤبەرا مرۆڤان دە و ل سەر ئەخلاقی تەڤاهی ئاڤا دبت و هەگەر دەولەت نە ژبۆ هندەک مەبەستێن ئەخلاقی و تەڤاهی بت و ئاڤاکرنا وێ نە ل سەر هندەک هەڤبەندێن مانەوی و موکم بت، کو مرۆڤان بگەهینن هەڤدوو، هینگێ دێ دەولەت بیتە کۆمەکا جەردەڤان و رێگران و ئارمانجا وان دێ بیتە دزیا خەلکێ ژ هەر ئالی ڤە، دەرکەتنا دەولەتێ ژ یاسایێن خوە یێن ئەخلاقی وە دکت کو راستییا خوە وەکو دەولەت ژ دەست بدت.
دیارە مە پێدڤی ب خواندنێ هەیە، کو سەر ژنوی خواندنەکێ بۆ سەرجەم تێگەهان بکن دا کو رامان و رەهەندێن ڤەشارتی / نەدیتی ببینن و ل گۆر سیاقێ سەردەمی سەرەدەریێ دگەل بکن، هەروەک پرسا دەولەتبوونێ، چونکو نە ب تنێ ژیان و جیهان د گوهەرینەکا بەردەوام دە نە؛ بەلکو جەوهەرێ سیاسەت و بەرژەوەندێن سیاسی د گوهەرینێ دە یە.
هەگەر دەولەت گرینگ و پێدڤی بت، نەخوە بێ هەرسێ فاکتەر (هێز، میر و ئێکگرتن) نەکارە ل سەر زەمینی بەرجەستە ببت و یا هەری باش ئەوە، ئەم هەرسێ فاکتەران ب ئاوایەکێ رەخنەیی بخوینن، ئەڤجار هەلبسەنگینن و ل دوماهیکێ شیان و ڤیانێن خوە ژ هەڤدوو جود ابکن ژبەرکو هەتا نها، دناڤ ئێکدوو دە هاتنە بوهژاندن.
هەرسێ فاکتەر هەبن یان نەبن هەر مە دەولەت دڤێت (ڤیان)، بەلێ ما ئەم دشێن بێ هەرسێ فاکتەر دەولەتەکێ ئاڤا بکن(شیان)؟!
.............
1. کتاب الأمیر لماکیافیللی - ترجمة أکرم مؤمن، من مطبوعات مکتبة ابن سینا، القاهرة ٢٠٠٤، ص ١٢٢.
2. هەمان ژێدەر.
3. هـ. مەم، خانی مامۆستەیێ سیەمین، چ ١، ژ وەشانێن ئیکەتیا نڤیسەرین کورد ژمارە ٧٤، چاپخانا هاوار، دهۆک ٢٠٠٦، ل ١١٨.
4. کتاب الأمیر لماکیافیللی - ژیدەرێ بەری نها، ل ٦٥.
5. هـ. مەم، خانی مامۆستەیێ سیەمین، ژێدەری بەری نها، ل ١٢٦ - ١٢٧.
6. کتاب الأمیر لماکیافیللی - ژێدەرێ بەری نها، ل ٦٧.
7. هـ. مەم، خانی مامۆستەیێ سیەمین، ژێدەرێ بەری نها، ل ١١١.
8. کتاب الأمیر لماکیافیللی - ژێدەرێ بەری نها، ل ٦٣ (بەشێ ١١ ب ناڤێ الأمارات الکنسیة، هەمی ل سەر رۆلێ ئاین و زەلامێن ئاینی یە د دەولەتێ دە).
9. هـ. مەم، خانی مامۆستەیێ سیەمین، ژێدەرێ بەری نها، ل ١١٩.
10. هەمان ژیدەر، ل ٣٢٩.