زاتێ دەولەتێ ژ ماکیاڤیللی هەتا خانی
خەلەکا دوویێ: میتا ماکیاڤیللی و خانی
سەبری سلێڤانەیی
پەیڤەکا کورت:
دوودلی و گومانێن مە دەربارێ دەولەتبوونێ و هەرسێ بنەمایێن کو ماکیاڤیللی ل سەدێ شانزدێ ١٤٦٩ - ١٥٢٧ و خانی ل سەدێ هەڤدێ ١٦٥١ - ١٧٠٧ پێشنیار کرین، پتر هزر و هەستێن مە دەربارێ دەولەتێ ئازراندن، لەورا پرسیارەکا پشتەدەر رێکێ ل مە دگرت بەری کو دەربازی بابەتی ببن: هەگەر هەرسێ بنەما "میر، هێز و ئێکگرتن" تێرا نەکن، نەخوە چاوان ببن دەولەت؟!
د ئەڤێ خەلەکێ دە ئەز دێ بەرسڤا وێ پرسیارێ دم و پێشنیارا خوە بۆ دەولەتبوونێ دیارکم، پاشی د خەلەکێن داهاتی دە، دێ پتر ل سەر ماکیاڤیللی و خانی و خالێن وەکهەڤ د هزرا وان دە راوەستم.
* ئالتەرناتیڤ و چارەسەری بۆ دەولەتبوونێ:
گەلەک تەیۆرێن جودا جودا بۆ دەولەتبوونێ هەنە هەروەک (تەیۆرا خێزانی - ئەرستۆتالیس، تەیۆرا ئاینی - شاهـ و کەنیسە، تەیۆرا هێزێ - ئیبن خەلدون و مارکس، تەیۆرا گرێبەستا جڤاکی - توماس هۆبز، جون لۆک و جانک جاک روسۆ، تەیۆرا وەرارا دیرۆکی - باجهوت و هێربەرت سپێنسەر)، بەلێ ئەز ب خوە تەیۆرا دوماهیکێ وەکو ئالتەرناتیڤ و چارەسەری بۆ دەولەتبوونێ دبینم، چونکی دگەل خوەزا و بونیاتێ دەڤەرێ و مللەتان دگونجیت.
دیارە دەولەت ژ گەلەک فاکتەرێن جودا جودا پێک دهێت و گەشەکرن و رێکخستنا وان فاکتەران پێدڤی ب دەمی هەیە هەتا کو هەر فاکتەرەک ب فانکسیۆنا (وەزیفەتا) خوە یا بنگەهین رابیت بێ کو باندۆرەک نێگەتیڤ ل فاکتەرێن دی بکت.
ب ئاخاڤتنەکا دی، زەحمەتە فاکتەرەک ب تنێ بکارت دەولەتێ دابمەزرینت، بەلێ هەژمارەکا فاکتەران پێکڤە دکارن.
ژبەر جوداهییا فۆرم و ناسناما جڤاکی، ئابۆری، خوەزایی و دیمۆگرافی ژ دەولەتەکێ بۆ دەولەتەکا دی، هەموو دەولەت وەکهەڤ نابن ب تایبەت د پرسا ئاڤاکرن و دامەزراندنێ دە. ئانکو دبت تەیۆرا ئاینی، یان تەیۆرا هێزێ، ل وەلاتەکێ ژ وەلاتان سەربگرت، بەلێ مەرج نینە هەمان تەیۆری ل وەلاتەک دی سەربگرت.
زانایێن وەک باجهوت و هێربەرت سپێنسەر دبێژن: "دەولەت ژی وەکو جڤاکی یە، قووناغێن گەشە و وەرارێ هەنە، ژ سانەهی بۆ پێگەهشتنێ، ئەڤجار بۆ کاملانەبوونێ."
تەیۆرا وەرارا دیرۆکێ (ل گۆر هزرا باجهوتی) سێ قووناغ هەنە، دیارە ئەم وەکو کورد د وان قووناغان رە دەرباز دبن:
قووناغا ئێکێ: پشتبەستن ب رەوشت و تیتالان... دانپێدان ب حوکوومەتێ نینە.
قووناغا دوویێ: پەیدابوونا هەستداری، هەڤرکی و هندەک جاران لێکدانێ د ناڤبەرا کۆمەلان دە و ئەڤە دەستپێکا چێبوونا حوکوومەتێ یە.
قووناغا سیێ: گرێدایی دانوستاندن و هەڤکاری و هەماهەنگی یە کو حوکوومەتێ پێدگەهینت."
بنێرە قووناغا ئێکێ، ئەم مللەتەکێ گوندی - چاندی و بنەمالی نە، مە زوی ب زوی باوەری ب یاسا و سیستەمێ نەبوویە، بەلکی پتر باوەری ب رەوشت و تیتالان هەبوویە.
دەربارێ قووناغا دوویێ، ئەم دبینن ئەڤە چەند سالە حزب و کۆمەل هەنە و بەردەوام خرەجرێ دکن، هندەک جاران دبن کێر و پەنیر و هندەک جاران ژی ب سەرێ هەڤدوو سویند دخون، هەم دانوستاندن هەم ژی هەستداری پەیدا دبت و ئەڤە جەوهەرێ قووناغا دوویێ یە.
یا گرینگ قووناغا سیێ یە، ب هزرا من هەمی لایەن دێ هەمبانکا خوە داقوتن، ژ خواندن و ئەحکامێن ئەپسەلووت رزگار بن و ل دوماهیکێ پەنایێ بۆ هەماهەنگی و هەڤتەمامکرنێ بن چونکی چو رێکێن دی نینن.
دیارە هندەک فاکتەرێن دی ژی هەنە بۆ نێزیکبوونا مرۆڤان ژ هەڤدوو و دامەزراندنا کۆمەلان، کو ب رێکا خوە دبن بنەما بۆ زەمینەسازییا دەولەتێ هەروەک: "مرۆڤکانێ / خزماتی، ئاین، هشیارییا سیاسی، ئابۆر و هێز. هەگەر وەک پێویست گرینگی ب وان هۆکاران بهێتە دان، هینگێ دکارن جڤاکەک هەڤگرتی پێک بهینن و ئەو جڤاکە ببیتە نەواتا دەولەتێ."
هزرا خوە د وان بنەمایان دە بکە، ب تایبەت بۆ دەڤەرا رۆژهەلاتا ناڤەراستێ و ئەم کورد ژی تەڤا، دبت بنەمایێن باش بن، بەلێ مخابن هەتا نها مە نەشیایە وەک پێدڤی سەرەدەریێ دگەل بکن و بۆ خزمەتا جڤاکەک موکم، یان زەمینەسازییا دەولەتێ بکاربهینن.
چو دەولەت ب لەز و بەز، ب لاڤ و دوعائان، یان ب خوەزیکان ناهێنە دامەزراندن، بەلکو ب هەبوونا نیازەکا جددی، ستراتیژییەکا دویربین و کار و بەرهەمدانەکا بەردەوام دهێنە دامەزراندن. دبت هندەک کەسێن عاتفی بێژن درەنگە و تەیۆرا وەرارا دیرۆکی دێ ڤەکێشت!
ئەز دبێژم نەدرەنگە، بەلێ راستە دێ ڤەکێشت. نابت ئەم ئەنانی بن و هزرا خوە ب تنێ بکن، بەلکو دڤێت ئەم هزرا دویندەها خوە بکن، زەمینەکێ بۆ وان ئامادە بکن چونکی سەلەفێن مە ئەو پێنگاڤە نەهاڤێتن مخابن. ئەها ل ڤێدەرێ ئەز دێ پەندەکا چینی ل بیرا وە هینم دەمێ دبێژت: مرۆڤێ مەزن ئەوە یێ دارەکێ بچینت و دزانت ئەو ب خوە ل بن سیبەرا وێ ناروینت.
بەلێ ئەقلدارێن مە ئاخاڤتنەکا دی گۆتن: ئەو بەهشتا بەهرا من لێ نەبت، بلا بۆ کەر و گۆلگان بت!
خواندەڤانێ هێژا، دەولەت کار و تێگەهەک مەزنە و ژ مە دهێتە خوازتن ئەم مەزن بن، وەک وێ پەندا چینی، نەکو ئەنانی و بچویک بن وەک گۆتنا ئەقلدارێن مە.
* ل گۆر هندەک فیلۆسۆفان ب تایبەت باجهوت و سپێنسەر و هیگلی، وەرارا دیرۆکی ل سەر پەیوەندییا د ناڤبەرا تاکەکەسێن ڤەدەر و پرس و بابەتێن ژیانا جڤاکی دە دمینت. بۆ نموونە دەمێ هلبژارتن، یان دیارکرنا سیستەمەک سیاسی یان ژی قەیران و ... هتد.
هەگەر تاکەکەسان هزر و نێرین هەبن و دەورێ خوە ببینن، هینگێ ئەو پەیوەندی (یا دناڤبەرا تاکەکەسان و پرس و بابەتێن سەرەکە دی) خورت دبت و تاکەکەس کارا دبن، د ناڤ سازی و دەزگەهان دە کار دکن و کەد و بەرهەمەکێ پیشکێش دکن، دویری خەمساری و رۆتینێ، هینگێ هەست و هزرا نەتەوەیی بهێز دبت و ئەو ب خوە حەز دکن بەرەڤانیێ ژ بوها و پرەنسیپان بکن... ئەڤە پێنگاڤەکا دەستپێکی یە د بوارێ بەشداریێ د ژیانا سیاسی - تەڤاهی دە.
هەروەسان، جڤاک بەر ب هەڤتەمامکرنێ دچت و ئاستێ هەڤتەمامکرنێ ل سەر ئاستێ بەشداریێ دمینت. قووناغا ئێکێ یا هەڤتەمامکرنێ ژ خێزانێ دەست پی دکت، کو تاکەکەس د ژینگەها سەرەتایی دە سەربخوە هزر بکت و ب رەفتار و چالاکیێن خوە ئاکتیڤ بت، نەکو ڤەدەر بمینت هەتا ل دوماهیکێ هاڤی دبت. قووناغا دوویێ ژی ئەوە، کو تاکەکەس ل جهێ کارێ خوە بەردەوامیێ ب هەمان کارابوونێ بدت / بەرهەمدان، هەتا دگەهیتە قووناغا سیێ ئەو ژی بەرجەستەبوونا دەولەتێ یە.
نەخوە، ل دەستپێکێ ئینسان بەرپرسیارییا خێزانێ و رەوشت و تیتالێن جڤاکی یە، بەرێ بونیاتا کارێکتەرا وی هینگێ دیار دبت. پاشی ئەو ئینسان دکەڤت ناڤ کۆمەل و گرۆپان دە، دبت خودان پرس و پەیوەندی، هەروەسان خودان هەڤال و نەیار و هینگێ هزر و کولتوور و پەروەردا وی ئاکتیڤ و کارا دبن هەتا وێ رادێ کو ئێکگرتن یان لێکدان پەیدا دبت (نەکارە وەک خوە بمینت)، ل دوماهیکێ دیالۆک و دانوستاندن جهێ لێکدانێ و جودابوونێ دگرن و ئەڤە ب خوە دبت زەمینەسازی بۆ دەولەتبوونێ.
دبت حوکوومەت بێ دەولەت هەبن، بەلێ چو دەولەت بێ حوکوومەت نینن، لەورا پشتی دەولەتبوونێ حوکوومەت پێک دهێت. یا گرینگ بۆ مە ئاست و ئاوایێ حوکوومەت و دەولەتێ یە. ئاست و ئاوایێ حوکوومەت و دەولەتێ ژی ل سەر ئاست و ئاوایێ رەوشت و تیتالێن سەرەکە دمینت، بۆ نموونە هەگەر ل دەستپێکێ رەوشت و تیتال کۆنزەرڤاتیڤ بن، مە بڤێت یان نەڤێت، دێ باندۆرا وێ ل سەر ناسناما جڤاکی هەبت و ل دوماهیکێ هەمان باندۆر ل فۆرمێ دەولەتێ ژی هەبت.
خواندەڤانێ هێژا، ئانها دەولەتەکێ ژ دەولەتێن دەڤەرێ د سەرێ خوە دە هلبژێرە و هزرا خوە د هەرسێ قووناغان دە بکە، کا چاوان رەوشت و تیتال دەورێ خوە دبینن و باندۆرێ ل ناسناما جڤاکی دکن، ئەڤجار هەمان باندۆر ل فۆرمالیزەکرنا دەولەتێ دکن...
- پەروەردا خیزانێ سیکولارە، جڤاک سڤیل و ڤەکری یە، دەولەت دەولەتا هەڤوەلاتی یە.
- پەروەردا خێزانێ ئاینی یە، جڤاک کۆنزەرڤاتیڤە، دەولەتا دەولەتا دینی یە.
- پەروەردا خێزانێ قەومی یە، جڤاک دسپلینە، دەولەت دەولەتەکا عەسکەرتاری یە.
- پەروەردا خیزانێ عەشائیری یە، جڤاک داخستی یە، دەولەت دەولەتا کەسی یە.
* سەرئەنجام:
دیسان دبێژم، نە ئاخا کورستانێ، بەلێ ئەقلێ کوردستانی هاتییە داگیرکرن و ژبۆ ئازادی و رزگاریێ؛ مە گرینگی ب شەرێ عەسکەری ب تنێ دایە مخابن.
گەلەک جۆرێن شەری هەنە هەروەک: ئابۆری، کولتووری، دەروونی، دیموگرافی، جڤاکی و رەوشەنبیری. پێدڤی بوو مە د هەمی بواران دە بەرهنگاری کربا دا کو بارێ سیاسەت و پیشمەرگەیی سڤک ببا، بەلێ مخابن سەردەستان ئەم خاپاندن، وەک هەسپان چاڤێن مە گڕیدان و رێکەک ب تنێ ل پێشیا مە ڤەکری هێلان و هندەک سمسار و بازرگانێن هەڤالێن وان ئەم هاژووتن (بۆ زانین نها ژی هەمان رەفتاری دگەل مە دکن و پێدڤییە مە های ژ خوە هەبت).
ژ سەرهلدانا بوهارێ ١٩٩١ و هەتا نها، مە گرینگی ب ئاڤاکرنا کارێکتەرێ نەدا، لەورا تاکەکەسێ کوردستانی ڤەدەر و هاڤی ما. هندەک جاران هەتا کو مرۆڤ ئاڤاهیەکێ نویژەن بکت، پێدڤییە کاڤلێ وی بهەرفینت، دیارە کارێکتەرا تاکەکەسێ کوردستانی ژی پێویستی ب هەرفاندنەکێ هەیە و سەر ژنوی ل گۆر کولتوور و فەلسەفەیەک موناسب بهێتە ئاڤاکرن.
هەگەر مە ب خوە چو کولتوور و فەلسەفە نەبن، ئەم دکارن ل میراتێ خوە (خانی، جزیری و فەقیێ تەیران) ڤەگەرن، هەروەسان قوسیر نینە ئەم هەولبدن مفایی ژ هندەک ئەزموونێن مروڤایەتی وەربگرن بۆ نموونە ئەعقلگەرییا ماکس فیبەری و روحا تاکگەرییا فرویدی و هەبوونگەرییا سارتەری.
ژ دل ژی ئەم دکارن کارێکتەرەکا وەسان د زاتێ کوردی دە ئاڤا بکن، بەلێ دڤێت ئەم خوە ئێکلا بکن: یان سیکولار یان ژی کۆنزەرڤاتیڤ بن، یان پێکڤە بژین یان ژی ئێکدوو تونە بکن، یان ئاشتیخواز یان ژی جەنگخواز بن، یان زانا و هشیار یان ژی نەزان و دویڤلانک بن، یان کوردپەروەر - نیشتیمانپەروەر و ئینسانپەروەر بن، یان ژی تیرۆریست و چەتە و براکوژ بن.
کارێکتەرا دیفۆرمکری، نکارت ب کارێ رەخنە و ئەنالیزێ رابیت، نکارت بەشداری ئاڤاکرنا تێگەهان ببت، نکارت ئینسیاتیڤان بکت، د قەلەقەکا بەردەوام دە یە هەتا وی رادێ کو د هەردوو ژینگەهان (جڤاکی و خوەزایی) دە هاڤی ببت، لەورا ژی زوی عاجز دبت و ل جهێ دامەزراندنێ رادگەهینت، ل جهێ ئاڤاکرنێ دهەرفینت، ل جهێ لێبۆرینێ تۆلێ ڤەدکت، ل جهێ ئێکگرتنێ تەفریقێ دکت و ... هتد.
بانگا من ئەوە، ئەم سەرژنوی خواندنەکێ بۆ سەرجەم کونسێپت و پێکهاتان بکن دا باشتر تێبگەهن. بریار ژی بریارا وە یە، یان وەک خوە بمینن، یان ژی خوە بگوهەرن.
.............
١. فضل اللە محمد اسماعیل، فسفة السیاسة، دار الجامعة الجدیدة، (ب. ط) اسیوط - مصر، ٢٠٠٨، ص٧٩.
٢. هەمان ژێدەر.
٣. هەمان ژیدەر، ل ٨١.