زاتێ دەولەتێ ژ ماکیاڤیللی هەتا خانی
خەلەکا ئێکی: زاتێ دەولەتێ ژ ماکیاڤیللی هەتا خانی
سەبری سلێڤانەیی
ماکیاڤیللی د پەرتووکا "میر" دە و ئەحمەدێ خانی د دیوانا "مەم و زینێ" دە بەحسێ سێ فاکتەرێن سەرەکی بۆ دامەزراندنا دەولەتێ دکن...
ئێک: هێز
دوو: میر
سێ ئێکگرتن.
دیارە نێزیکبوونەک د ناڤبەرا هزرا هەردوو بیرمەندان دە هەیە و بەری کو ئەز ل سەر رابوەستم، دخوازم هندەک پرسیاران بئازرینم و دگەل وە بکەڤم دانوستاندنەکا سەردەمانە، دویری بەرسڤێن ئەپسەلووت و ئەحکامێن بەروەخت ئامادەکری، هەروەسان دویری دەمارگیرییا هزری و ئینتیمائا مە یا نەتەوەیی، ئەتنیکی و سیاسی.
بەری هەرتشتی گرینگە ئەز ئاخڤتنەکا ڤۆلتێری ل بیرا مە بهینم دەمێ دبێژت: "هەگەر تە بڤێت دگەل من بئاخڤی، پێدڤییە زاراڤێن خوە دەستنیشان بکی" ١
نەخوە، هەگەر ئەم بخوازن بەحسێ بابەتەکێ (بۆ نموونە دەولەت و هەرسێ فاکتەرێن ماکیاڤیللی و خانی) بکن، دڤێت ئەم ب ئاوایەکێ ئەکادیمیانە و خوەسەر سەرەدەریێ دگەل بکن چونکی سیاسەتە، ب ئاخاڤتنەکا دی زانست و زانینە، دویری خەیال و ئیلهامێ یە و چو پەیوەندی ب حەز، هەست و ڤیانێن کەسایەتی ڤە نینە.
هەروەسان، حەز دکم ئیماژێ ب سوحبەتەکا عومەر کورێ خەتابی بدم، دەمێ پرسیار ژ زەلامەکێ کری، وی زەلامێ گۆت خودێ زانت، عومەری لێ زڤراند و گۆت: "وە مالا مە خراب کر... ما ئەم نزانن کو خودێ دزانت؟ بەلێ گاڤا کو پرسیارا تشتەکێ ژ ئێکێ هاتە کرن و نزانی، هەما بلا بێژت ئەز نزانم." ٢
نها ژی دەمێ پرسیارا دەرازینکی یە: پشتی هەبوونا هەرسێ فاکتەران، ئەری د شیان دە هەیە دەولەتەک کوردستانی بهێتە دامەزراندن؟!
ماکیاڤیللی و خانی بەرسڤا خوە دانە، ئەو باوەر دکن کو هەبوونا هەرسێ فاکتەران ب خوە دەولەتبوونە، بەلێ ئەز ب خوە ب گومانم، چونکی هەبوونا هەرسێ فاکتەران پێدڤی ب زەمینەیەکێ هەیە... زەمینەک ساز و موکم کو خوە ل سەر بگرن، نەکو سست و خلوولە وەک پرانییا دەولەتێن دەڤەرێ، کو ب تنێ ب ناڤ دەولەتن.
ماکیاڤیللی ل سەدێ شانزدێ ١٤٦٩ - ١٥٢٧ و خانی ل سەدێ هەڤدێ ١٦٥١ - ١٧٠٧ بەحسێ وان فاکتەران کر، بەلێ ئەم د سەدێ بیست و ئێکێ (٢٠١٩) دە دژین و ئەم بخوازن یان نەخوازن، گوهەرین د هەموو بوار و بیاڤان دە پەیدابوویە ب تایبەت د بوارێ هزرا سیاسی دە.
ب ئاخاڤتنەکا دی: سیاقێ دیرۆکی هاتییە گوهەرین و وەک کو گرامشی گۆتی؛ هەر پرسەک پێدڤییە ل گۆر سیاقێ خوە یێ دیرۆکی بهێتە خواندن و سەرەدەرکرن.
* بۆچی ئەز گومانی دکم؟
کا ئەم هندەک پرسیاران دەربارێ هەرسێ فاکتەران (هێز، میر و ئێکگرتن) بئازرینن، پاشی دەربارێ تەیۆرا وەرارا دیرۆکی بئاخڤن، چونکی ئەز وێ تەیۆرێ وەک ئالتەرناتیڤ و بنستر - زەمینە دبینم، ئەڤجار ل دوماهیکێ بریارا خوە بدن.
* فاکتەرێ ئێکێ: هێز
کیژ جۆرێ هێزێ یە ئەم بەحس دکن؟ هێزا نەرم، یان هێزا هشک یان ژی هێزا زیرەک؟
- هێزا نەرم Soft power: کولتوور، فەلسەفە، چاند، ئەدەبیات، تەکنۆلۆژیا، هونەر (سینەما، دراما، ستران)، رەوشت و تیتال، زمان، پەروەردە و فێرکرن، رۆژنامەگەری(چاپەمەنی، تیڤی، ساتالایت، سوشیال میدیا) و ... هتد.
- هێزا هشک Hard power : چەک (تانک و فرۆکە و ئەتۆم)، ئابۆر (دراڤ و سەروەت و سامانێن خوەزایی و مرۆڤایەتی) و هەمی ئالاڤێن دی یێن ماددی.
- هێزا زیرەک Smart power : ژ هەردوو هێزێن دی (نەرم و هشک) پێک دهێت و ئەڤە ئەو هێزە بوو یا کو ویلایەتێن ئامریکا یێن ئێکگرتی ل سەردەمێ باراک ئۆبامایی - هیلاری کلینتونێ بکارهینایی.
نەخوە، دەمێ ئەم دخوازا هێزێ دکن وەکو فاکتەرەک، هینگێ مەبەستا مە کیژان هێزە؟
هەروەسان، من گرتی مە هێز پەیداکر، بەلێ مە نزانی چاوان بکاربینن، ما هینگێ نابت غەزەب و بەلا سەرێ مە؟ هێژ زەلالتر بێژم، ئەرێ بێ زانین و ئەزموون و شەهرەزاهی، ما قەی گرانتی هەیە ئەم وێ هێزێ خەلەت بکارنەهینن ژبەرکو هینگێ ل جهێ مفایی، دویر نینە زیانێ بگەهینت مە؟!
زێدەباری ئەوا من گۆتی، ما نە پێویستە مە ژیدەرێن بەردەوام هەبن دا کو هێز بەردەوام ببت؟
* فاکتەرێ دوویێ: میر
بلا ئاخاڤتنا گالیلۆیی بۆ شاگردێ وی ئاندوراوسی ل بیرا مە بت وەختێ گۆتیێ "نە خوەزیکا وی مللەتی یێ پێدڤی ب قەهرەمانان هەبت!"
دیارە ئەم نە د سەردەمێ داستان و ئەفسانەیان دژین هەتا کو خوە ل هێڤیا پێغەمبەرەک وەک مووسایی بگرن کو بهێت و دارێ خوە ل دەریایێ بدت و رێکا مە ڤەکت، یان ئەخیلەک بهێت و ب شیرێ خوە سەردەستێن مە بشکینت، بەلێ ئەم د سەردەمێ جڤاکێ سڤیل دە دژین.
چو میر یان سەرکردە ژ ڤالاتیێ نەهاتنە هەتا کو ژ ڤالاتییا مە میرەک یان سەرکردەیەک سەری هلبدت. میر و سەرکردە بەرهەمێ تەراکوم و بەرهەمدانێ نە، مە ژی چو تەراکوم و بەرهەمدان نەبوویە و هەگەر مە میراتەک هەبت ژی، مخابن وەک پێدڤی مە سەرەدەری دگەل نەکرییە نموونە ژی هەر خانی یە، کو بەری سێسەد سالان کەدەکا مەزن دایە مە بەلێ ئەم لێ نەبوونە خودان.
دگەل هندێ، من گرتی میرەک پەیدابوو، ما مە گرانتی هەیە کو ئەو ب خوە نەبیتە زالمەک یان داردەستەک بۆ سەردەستێن مە؟
ئەو میرە ل گۆر هزر و ئەقل و زانینا خوە ئیدارا مە بکت، یان ل گۆر کولتوور و پەروەردەک جڤاکی و حەزاری، کو بەردەوام هێزا خوە ژێ وەربگرت؟
دا هزر بکن مە میرەک ژ میرێن ئاورۆپا ئیستیرادکر، هوین بێژن ئەو بکارت ئیدارامە بکت و مە بگەهینت دەولەتبوونێ؟ یان مە میرەکێ کورد ژ هەرێما کوردستانێ هنارتە ئاورۆپا دا ئیدارا وان بکت، هوین بێژن ئه و بکارت ل وێدرێ کارێ خوە بکت؟
هزرا خوە باش د وێ میناکێ دە بکن، دێ بۆ مە دیار بت کو مەسەلە نە سحر و حەز و ڤیانە، بەلکو سیستەم و کولتوور و پەروەردە یە.
* فاکتەرێ سیێ: ئێکگرتن
ما ئەم ب دورستی د رامانا ئێکگرتنێ گەهشتنە؟ ئێکگرتن ئەو نینە دوو تەرەف هەڤدوو بگرن، بەلێ ئەوە کو ئێک تەرەف د ناڤ خوە دە ئێکگرتی ببت چونکی هەگەر وەسان نەبت، نەشێت دگەل تەرەفێ دەرەکی ژی ئێکگرتی بت.
هەگەر ئەز د زاتێ خوە دە ئێکگرتی نەبم، دەستێ منێ راستێ هاریکارییا دەستێ منێ چەپێ نەکت، هینگێ هەردوو دەستێن من هاریکارییا دەستێن تە ژی ناکن.
هەروەسان، ما ئێکگرتنەک د ناڤبەرا روح، دەروون، هەست و هزرا مە دە هەیە؟!
بالا خوە بدێ، د ستران و حەیرانووکان دە، تاکەکەسێ کورد گازندان ژ دل و ئەقلێ خوە دکت، کو نە ئێکگرتی نە. ل جهێ کو هزرا خوە بدت کاری و هەڤسەنگی یان نێزیکبوونەکێ د ناڤبەرا وان چێکت، مایە ب دەربرین و دارژتنێ ڤە. ئەو ژی وەک حزبێن کوردستانی، کو چو ئینسیاتیڤان بۆ نێزیکبوونێ ناکن، ب تنێ ماینە ب ئیتیهامکرنا ئێکدوو ڤە... وەسان هەتا تۆ دگەهی پارچێن دی یێن کوردستانێ کو هەر پارچەیەک خەونەک خراب ب یا دی ڤە دبینت مخابن.
هەگەر هەر ئێک ژ مە ئێکگرتنا زاتی پەیدا کر، هینگێ ژنوی دکارت بەحسێ ئێکگرتنێ دگەل کەسەک دی ژ هەمان جڤاکی بکت، ئەڤجار ئێکگرتنێ دگەل کەسەک دی ژ غەینی جڤاکی بکت.
میناک: ما حزبەکا کوردستانی د ناڤ خوە دە ئێکگرتی یە، یان پتر ژ باسکەکێ د ناڤدە هەیە؟ هەگەر باسک نە ئێکگرتی بن، بێهوودە یە بەحسێ ئێکگرتنێ دگەل حزبەکا دی بکت. یان دەڤەرا بەهدینان و سۆران، هەگەر ئێکگرتن د ناڤبەرا هەردوویان دە نەبت، ما بەرئەقلە بەحسێ ئێکگرتنا هەر چار پارچێن کوردستانێ بکن؟ ما هینگێ نابت ئاخڤتن و موزایەدە بۆ ئیستیهلاکا جەماوەری؟
* سەرئەنجاما هەرسێ فاکتەران:
دیارە داخواز ئەوە کو هەرسێ فاکتەر (هێز، میر و ئێکگرتن) ل سەر زەمینی بەرجەستە ببن، بەلێ بێ تاکەکەسەک هشیار و زانا، کو هندەک سنج و ساخلەتێن جیهانی - مرۆڤایەتی ل نک هەبن، ئەو زەمینە پەیدا نابت و هەگەر زەمینە نەبت، یا دی هەمی درەو و خوەخاپاندنە... و کا چاوان عومەری بەرسڤا وی زەلامی دا، دڤێت ئەم ژی بەرسڤا هندەک کەسان بدن و بێژن: دێ بەسە... نێ ئەم ژی ژ درەو و خوەخاپاندنێ تێر بوون.
تێبینی // ل بەندا خەلەکا سیێ.
...............................................................
١. فضل اللە محمد اسماعیل، فلسفة السیاسة، دار الجامعة الجدیدة، اسیوط - مصر، ٢٠٠٨ (ب.ط)، ص ٦.
٢. محمد شحرور، الدولة والمجتمع، دار الاهالي للنشر (ب ط) دمشق ١٩٩٤، ص ٢٦٣.