رەوشەنبیر و جڤاک
سەبری سلێڤانەیی
هه‌گه‌ر ئه‌ڤ ئاخاڤتنا ئیدوارد سه‌عیدی: "ره‌وشه‌نبیر نه ب تنێ به‌رسڤده‌رێ داخوازێن جڤاکی یه، به‌لکو دشێت گوهه‌رینێن جه‌وهه‌ری ژی ب تایبه‌ت د جیهانا ره‌وشه‌نبیری ده په‌یدا بکت"[1] ، بۆ "ره‌وشه‌نبیرێن مه ل ده‌ڤه‌رێ" نه خه‌م بت، ئه‌م دکارن ئاخاڤتنه‌کا دی یا هه‌مان نڤیسکاری ل بیر بهینن ده‌مێ دبێژت: "ئه‌م هه‌موو د جڤاکه‌کی ده دژین، خوه‌دان ناسنامه، زمان، ره‌وشت و تیتالن، ئه‌رێ هه‌تا چ رادێ ره‌وشه‌نبیر خزمه‌ت یان دژاتییا وان راستییان دکن؟" [2]، ما ئه‌ڤ پرسیار ژی نه خه‌مه؟
دا باش بت هه‌گه‌ر ره‌وشه‌نبیرێن ده‌ڤه‌رێ دانوستاندن ل سه‌ر وان پرسیاران کربان، هه‌ولدابان به‌رسڤ بدن،، لێ مخابن دیارده‌یا "به‌رسڤێن ئاماده" نه‌هێلایه کولتوورێ پرسیارکرنێ ببت ئێک ژ سیمایێ ره‌وشه‌نبیرییا ده‌ڤه‌رێ. هه‌گه‌ر هه‌ردوو پرسیارێن ئیدواردی نه‌گرینگ بن، نه‌خوه کیژان پرسیار بۆ ره‌وشه‌نبیرێن مه گرینگن؟! هه‌ر پرسه‌کا هه‌بت به‌رئه‌قل و گرینگه، دکارت ببت ئینسیاتیڤه‌ک بۆ دیالۆکێ، به‌لێ یا نه‌به‌رئه‌قل ئه‌وه کو مێهڤانکییا خوه ڤه‌دن و بێژن چو پرسیار گرینگ نینن.
چو جڤاک بێ پرس و بێ ره‌وشه‌نبیر نینن، له‌ورا وه‌کو مه‌نتق گه‌ره‌که جڤاکێ مه ژی پرس و ره‌وشه‌نبیرێن خوه هه‌بن، به‌لێ ده‌مێ ئه‌م ل دیمه‌نی دنێرن، چما ب تنێ جڤاکی و پرسان دبینن؟ ره‌وشه‌نبیر هه‌گه‌ر هه‌بن گه‌ره‌که د ناڤ جڤاکی ده دیار ببن، نه‌کو ل جهه‌ک یان زه‌مه‌نه‌ک هاڤی ژبه‌رکو ئه‌و یۆتۆپیا یه. نڤیسکارێ ئامه‌ریکی هارولد لاسوێل باوه‌ر دکت کو ره‌وشه‌نبیر Intellectual و نیڤ - ره‌وشه‌نبیر Intellectual Semi - هه‌نه و د ناڤ جڤاکی ده هه‌ردوو دکارن ببن هێز، جڤاک ژی دوو جۆرن "جۆرێ ئێکێ، جڤاکه‌ک ره‌وشه‌نبیر تێده رۆلێ خوه دبینت و ئه‌نجام: دیمۆکراسی، پێکڤه‌ژیان، ئازادی، سه‌روه‌رییا یاسایێ، سامانگه‌ری و عه‌داله‌ته. جۆرێ دوویێ ژی جڤاکه‌ک بێ ره‌وشه‌نبیره، یان ره‌وشه‌نبیر هه‌یه، به‌لێ بێ رۆل و باندۆره، هاڤی یه، له‌ورا ل دوماهیکێ جڤاک به‌ر ب توندی/ به‌زاندنا یاسایێ و ته‌قینێ دچت"[3] . نه‌خوه، هه‌ر جڤاکه‌کێ کو پریتانسیۆنێ (ادعاء) ب هه‌بوونا ره‌وشه‌نبیریێ بکت، پێدڤییه ب ئاوایه‌کێ پراکتیکی بسه‌لمینت و ئه‌و ژی ل سه‌ر ئاستێ ژێرخانه و سه‌رخانێ دیار دبت. ل ڤێده‌رێ پرسیاره‌ک گرینگ پێرگی مه دهێت: ئه‌رێ ناسنامه‌یا ره‌وشه‌نبیری په‌یوه‌ندی ب ناسنامه‌یا جڤاکی Social Identity ڤه هه‌یه؟ نه‌بوونا وێ په‌یوه‌ندیێ ب خوه هاڤیبوونه (ل به‌شێ ئێکێ بنێره)، لێ هه‌بوونا په‌یوه‌ندیێ گه‌ره‌که هه‌بوونا هنده‌ک سیما و ساخله‌تێن وه‌کهه‌ڤ ل نک هه‌ردوویان (جڤاک و ره‌وشه‌نبیری) بسه‌لمینت، بۆ نموونه هه‌گه‌ر جڤاک سیکۆلار بت دیاره رێژه‌یا مه‌زن ژ ره‌وشه‌نبیرێن وی جڤاکی ژی سیکۆلارن، لێ هه‌گه‌ر جڤاک کۆنزه‌رڤاتیڤ بت، نه‌خوه رێژه‌یا مه‌زن ژ ره‌وشه‌نبیرێن وی ژی کۆنزه‌رڤاتیڤن. واته، په‌یوه‌ندی دینامیکی یه، د بزاڤه‌ک به‌رده‌وام ده یه، به‌لێ ناهێته وێ واته‌یێ کو ئینسیاتیڤێن گوهه‌رینا ناسنامێ نه‌بن.
که‌نگی جڤاکی پێدڤی ب ره‌وشه‌نبیری هه‌یه؟! ب ئاخاڤتنه‌کا دی، جڤاکێ ئاورۆپی ل سه‌دێن تاری پێدڤییه‌کا ئێکجار مه‌زن ب ره‌وشه‌نبیران هه‌بوو، به‌لێ ما ئیرۆ هه‌مان پێدڤی ب وان هه‌یه؟ کا ئه‌م هه‌مان پرسیارێ ده‌ربارێ جڤاکێ خوه بکن: که‌نگی جڤاکێ مه پێدڤی ب ره‌وشه‌نبیران هه‌بوویه / هه‌یه؟ ژبلی وێ پرسیارێ، کارل مانهیم پرسیاره‌کا دی ژی دئازرینت، دبێژت: "ئایا ره‌وشه‌نبیرێ سه‌رده‌م هزرا خوه دووری ره‌وشا جڤاکی پێک دهینت، یان دۆرهێلێ جڤاکی سیمایێن هزرا وی ته‌حدید دکن؟!" جۆرج ته‌رابیشی به‌رسڤه‌کا جوان ددت ده‌مێ دبێژت: "ره‌وشه‌نبیریێ پێناسه‌کا دوو ره‌هه‌ندی هه‌یه، جوداهیێ د ناڤبه‌را دۆرهێلێ هه‌یی و یا کو گه‌ره‌که ببت دۆرهێل ده، بکت"[4] ، هه‌روه‌سان کارل مانهیم ب خوه ژی به‌رسڤا پرسیارا خوه ددت، دبێژت: "ره‌وشه‌نبیر هه‌گه‌ر هه‌بن ژی به‌لاڤه نه، نه‌شیانه ببن هێزه‌ک یان چینه‌ک، له‌ورا هه‌ر ئێک هێزا خوه ژ چینه‌کا جڤاکی وه‌ردگرت - واته هزرا خوه ل گۆر ره‌وشا چینه‌کێ پێک دهینت - هه‌بوونا چینێن جڤاکی په‌یوه‌ندی و پێکگوهه‌رینێ په‌یدا دکت، به‌لێ نه‌بوونا چینێن جڤاکی ئینشیقاقێ د ناڤبه‌را ره‌وشه‌نبیران ده په‌یدا دکت "[5] .
دیاره کارێ ره‌وشه‌نبیران نه ده‌ربرینه ژ دۆرهێلی، به‌لکو خواندن، ئانالیز و ره‌خنه‌یا دۆرهێلی یه ب مه‌ره‌ما گوهه‌رینا وی، ژ خراب بۆ باش و ژ باش بۆ باشتر. واته، ره‌وشه‌نبیر هه‌گه‌ر خوه نێزیکی ملله‌تی نه‌کن، زوو ب زوو نکارن تشته‌کێ بکن و دێ خوه‌رستێ بێزاری و نه‌رازیبوونێ ل نک ملله‌تی په‌یدا بت و ل دوماهیکێ دوور نینه باوه‌ریێ ژ ره‌وشه‌نبیران بستینن یان وان سزا بدت بۆ نموونه پشتا خوه بدت وان و ئه‌ڤه دژوارترین ئاوایێ سزادانێ یه ژبه‌رکو راگه‌هاندنا مرنا ره‌وشه‌نبیرانه.
پرانییا نڤیسکار و فیلۆسۆفان باسێ هنده‌ک پرسێن جه‌وهه‌ری دکن، به‌لێ ئه‌م ناخوینن و ب ئاسانی هنده‌ک ئه‌حکامان ددن، دێ بێژی مه ره‌وشه‌نبیری خلاسکرییه و نه‌خشه و پلانێن ستراتیژی (سیاسی، ره‌وشه‌نبیری و هزری) بۆ ته‌ڤایا ملله‌تان ئاماده دکن، ل ده‌مه‌کێ کو ئه‌م به‌رانبه‌ری گه‌ل و وه‌لاتێ خوه ده‌ستڤالا ماینه.
هه‌گه‌ر جڤاکی ریهـ و ریشالێن خوه Social roots هه‌بن، نه‌خوه گه‌ره‌که ره‌وشه‌نبیریێ ژی سیمایێن خوه Cultural characteristics هه‌بن. کا ئه‌م ل ناسنامه‌یا جڤاکێ خوه، ئه‌ڤجار ل سیمایێن ره‌وشه‌نبیرییا خوه بنێرن. هه‌تا نها جڤاکێ مه ژ به‌ر باندۆرێن داگیرکرنێ دنالت، هێژ نه‌بوویه جڤاکه‌ک خوه‌سه‌ر، خوه‌دان تایبه‌تمه‌ندی و ناسنامه و ئێک ژ سه‌ده‌مێن سه‌ره‌که نه‌بوونا چینێن جڤاکی یه. ئه‌و نه‌بوونه، واته‌یا نه‌بوونا ململانێ دگه‌هینت و نه‌بوونا ململانێ واته‌یا نه‌بوونا ئینسیاتیڤ و گوهه‌رینێ دگه‌هینت. وه‌کو دۆرهێل جڤاکه‌ک کۆنزه‌رڤاتیڤه، هه‌تا دوماهیک راده باوه‌ری ب غه‌یب و پیرۆزییان هه‌یه، جڤاکه‌کێ ته‌وه‌کلی / قه‌ده‌ری یه، ل گۆر یاسا و زاگۆنێن مرییان دژیت، ئیدۆلسان (سه‌نه‌مان) دئافرینت، ب زانابوون د ناڤ جڤاکێن سه‌رده‌ست ده هاتییه بوهژاندن، ب ئه‌قل و کولتوورێ خوه یێ گوندی قه‌ستا باژێران کرییه و نه‌بوونا سوپه‌رستره‌کتووره‌ک ته‌ندورست (بنیة فوقیة) سه‌ده‌مه کو ئه‌قل و کولتوورێ گوندی سه‌ربکه‌ڤت، له‌ورا ژی ل جهێ کو ئه‌قل و کولتوورێ گوندی به‌ر ب باژێربوونێ ببت، مخابن باژێران به‌ر ب گوندبوونێ دبت. ئه‌ڤه ئه‌زموونه‌کا نوو یه، ژ رێنێسانسێ هه‌تا نها ل ئاورۆپا چێنه‌‌بوویه و ژ به‌ر هندێ ژی ل جهێ بازن / ناڤه‌ند و بزاڤێن ره‌وشه‌نبیری و هزری، بازن و ناڤه‌ندێن پرۆپاگه‌ندایێ Propaganda Circles چێدبن و ئه‌ڤه چو خزمه‌تا جڤاکی ناکن، به‌لکو مه‌به‌ست ژ چێکرنا وان خزمه‌تا که‌س، بزاڤ یان حزبه‌کا سیاسی یه.
نه‌راسته هه‌گه‌ر ئه‌م مه‌دح و سه‌نایێن خوه و ده‌ڤه‌را خوه بکن، بۆ نموونه بێژن ئازادی و دیمۆکراسی د ئاسته‌کێ باش ده یه، به‌لێ دره‌وه ژی هه‌گه‌ر ئه‌م سه‌ده‌مێن مه‌ندبوونێ ب هۆکارێ بابه‌تی ب تنێ ڤه گرێبدن. مه‌به‌ستا من سه‌ده‌م زاتی یه، په‌یوه‌ندی ب ماده‌ن و کارێکته‌را ره‌وشه‌نبیران ڤه هه‌یه. ره‌وشه‌نبیرێن مه به‌رده‌وام ئه‌قلێ به‌هانه‌گه‌ری (تبریري) بکاردهینن، ب سانه‌هی هێزێن ده‌ره‌کی ئیتیهام دکن، ئاماده نه تلیا شه‌هدێ ئاراسته‌یی هه‌موو بوونه‌وه‌ران بکن، به‌لێ جاره‌کێ ب تنێ ژی دانپێدانێ ب درێغییا خوه ناکن، نابێژن گونه‌ها مه ب خوه یه! ما گه‌له‌که مرۆڤ د ته‌مه‌نێ خوه ده جاره‌کێ دانپێدانێ بکت؟
دیاره ئه‌و ژی بوویه کولتوور و باندۆرا بوهژاندنا کارێکته‌رێ د ناڤ زاتێ سه‌رده‌ست ده دسه‌لمینت. عه‌لی حه‌رب ده‌ربارێ وان ره‌وشه‌نبیران دبێژت: "پرسگرێکا ره‌وشه‌نبیران چو په‌یوه‌ندی ب سیسته‌مێن سیاسی و کاودانێن جڤاکی ڤه نینه، به‌لێ په‌یوه‌ندی ب هزرا وان ب خوه ڤه هه‌یه. ئه‌و ئێخسیرێن جیهانبینی و ئاخاڤتنێن ساده و شێوازێن خوه یێن دوگمایی نه..."[6].
ره‌وشا دۆرهێلی دبێژت جڤاک دوماهیک خاله د ئاجێندایا ره‌وشه‌نبیرێن ده‌ڤه‌رێ ده، هه‌تا نها چو خواندنێن ئه‌قلانی، جددی و پراکتیکی بۆ ماهییه‌تا جڤاکی نه‌هاتنه کرن، به‌لکو د پرانییا ده‌مان ده ده‌ربرین ژ حه‌ز، ئێش و ئازاران هاتییه کرن، واته ره‌هه‌ندێ دیرۆکی، ماددی، سیاسی و زانستی هاتییه ئیهمالکرن، ب تنێ ره‌هه‌ندێ ته‌یۆری هاته پراکتیزه کرن ئه‌و ژی د تێکستێن ئه‌ده‌بی ب تنێ ده.
جڤاکی پێدڤی ب خواندن، ڤه‌کۆلین، ره‌خنه و فه‌لسه‌فه‌یا داڤه‌کرنێ هه‌یه دا کو ب دورستی بهێته فامکرن، ئانکو که‌سێن ره‌وشه‌نبیر ب شێوه‌یه‌کێ دۆرهێلی و پراکتیکی هزربکن، دووری خه‌یال و نۆستالیژیایێ و د ئه‌نجام ده نێزیکی ته‌ڤایا پێکهاتن جڤاکی ببت. دیاره بێ ڤه‌گوهازتنا ره‌وشه‌نبیریێ ژ ته‌یۆری بۆ پراکتیکی، نه‌کاره ئه‌و نێزیکبوون په‌یدا ببت، به‌لکو مه‌ودایێ هاڤیبوونێ به‌رفره‌هتر دبت و وه‌سان، ره‌وشه‌نبیر نابت خوه‌دان رۆل و هێز، به‌لکو دبت ئاسته‌نگ و به‌ربه‌ست د رێکا هه‌ر ئێنسیاتیڤه‌کێ ده، کو دوور نینه ژ ناڤ ته‌خه‌ک یان پێکهاته‌یه‌ک دی سه‌رهلبدت.
نه‌بوونا ئێکگرتنێ د ناڤبه‌را هێزا ره‌وشه‌نبیری (هزر، زانین و پرۆژه) و هێزا جڤاکی (تاک، پێکهاتێن جیاواز و به‌رژه‌وه‌ندییا گشتی) و نه‌وه‌رگێرانا (نه‌ته‌رجومه‌کرنا) هزر و بوهایێن ره‌وشه‌نبیری بۆ راستیێن به‌رچاڤ د دۆرهێلی ده مافه‌ک ره‌وا ددت مه کو ئه‌م ب چاڤێ گومانێ ل ره‌وشه‌نبیرییا ده‌ڤه‌رێ بنێرن و پرسیارێن بوون و نه‌بوونا وێ بئازرینن.
[1] ادوارد سعید، الالهة التي تفشل دائما، ترجمة حسام الدین خضور، ط1، التکوین للطباعة والنشر والتوزیع، لبنان 2003، ل90.
[2] ادوارد سعید، هه‌مان ژێده‌ر، ل11.
[3] روبرت بریم، المثقفون والسیاسة، ترجمة: دکتور عاطف احمد فؤاد، ط1، دار المعارف، القاهرة، 1985، ل 78 - 79.
[4] هربارت مارکوز، الانسان ذو البعد الواحد، ترجمة جورج طرابیشي، ط3، منشورات دار الادب، بیروت، 1988، ل15.
[5] روبرت بریم، هه‌مان ژێده‌رێ به‌ری نها، ل117.
[6] علی حرب، الفکر والحدث - حوارات و محاور، ط1، دار الکنوز الادبیة، بیروت 1997، ل 76 - 77.