هاڤیبوونا ره‌وشه‌نبیریێ

ل گۆر فه‌لسه‌فه‌یا گرامشی، هه‌بوونا پێکهاته‌یه‌کێ گه‌ره‌که‌ ل گۆر سیاقێ دیرۆکی بهێته‌ خواندن. واته‌، ره‌خنه‌ و ئانالیزا ره‌وشه‌نبیرییا مه‌، پیدڤییه‌ د سیاقی دیرۆکا نها ده‌ بت. ب ئاخاڤتنه‌کا دی، رامانا پێکهاته‌ و تێگه‌هان ب ده‌مێ هه‌بوونا وان ڤه‌ گرێداییه. دوو ده‌مێن وه‌کهه‌ڤ نینن، له‌ورا ژی نه‌کاره‌ رامانا تێگه‌هان د دوو ده‌مێن جیاواز ده‌ وه‌کهه‌ڤ بن. هنده‌ک جاران نه‌ ب تنێ ده‌م، به‌لکو جهی ژی باندۆرا خوه‌ ل سه‌ر سیاقێ نڤیس یان ئاخاڤتنێ هه‌یه‌، بۆ نموونه‌ پرسا شه‌ره‌فێ ل رۆژهه‌لاتێ ب ژنێ ڤه‌، به‌لێ ل ئاورۆپا ب هزرێ ڤه‌ وابه‌سته‌. یا ئێکێ تێگه‌هشتنه‌کا ماددی یه،‌ به‌لێ یا دوویێ هزری / مانه‌وی یه‌.

هه‌مان راڤه‌ بۆ تێگه‌هێ ره‌وشه‌نبیرییێ ژی دورسته‌. ل ئاورۆپایا سه‌دێن تاری (به‌ری رێنێسانسێ) ره‌وشه‌نبیرییێ فانکسیۆنا (وظیفة) خوه‌ یا بنگه‌هین هه‌بوو، ئه‌و ژی به‌ره‌ڤانیکرن ژ گه‌ل و وه‌لاتی به‌رانبه‌ری هه‌ر هێزه‌کا دژی گه‌ل و وه‌لاتی، به‌لێ نها ئه‌و فانکسیۆنه‌ وه‌ک خوه‌ نه‌مایه‌. هینگێ ئاورۆپا ژ به‌ر هنده‌ک پرسێن مینا (تاکگه‌رایی، سۆسیۆلۆژی، یاسا، سیسته‌مێ سیاسی، ئازادی و دیمۆکراسیێ) دنالی، له‌ورا ژی ره‌وشه‌نبیرێن ئاورۆپا ب ئینسیاتیڤێن خورت هاتنه‌ مه‌یدانێ و ب هه‌لویست و بریار به‌شداری چێکرنا بریاران بوون، ئێدی بوونه‌ هێزه‌ک کو تاک و جڤاک پشتا خوه‌ پێ گه‌رم بکن. ئه‌وێ هیزێ شیا باندۆرێ ل وان پرسان بکت هه‌تا کو ل داوییا داویێ ده‌وله‌تا نه‌ته‌وه‌یی (ویستڤالییا) ئه‌ڤجار ده‌وله‌تا هه‌ڤوه‌لاتیبوونێ (لیبرالیزم) هاتییه‌ دامه‌زراندن. پشتی وێ که‌دا مه‌زن، ئێدی زانست بوو سه‌روه‌ر، تۆ دکاری بێژی ب سایا هزر و ره‌وشه‌نبیریێ، زانستی جهێ خوه‌ کر. نها نابێژن کارێ وان نه‌مایه‌، به‌لێ ژ به‌ر دوو سه‌ده‌مان ته‌رکیز پتر ل سه‌ر ده‌ورێ زانستی یه‌: ئێک: پرانییا وان پرسان هاتنه‌ چاره‌سه‌رکرن. دوو: ب به‌شدارییا هنده‌ک که‌سێن دی (سیاسه‌تمه‌دار، بازرگان، زانا و...هتد) بارێ ره‌وشه‌نبیری سڤک بوو.

وان ملله‌تان پێدڤی نه‌ ب تنێ ب ره‌وشه‌نبیران هه‌بوو، کو خوه‌ ل پرس و پرسگرێکان بکن خوه‌دان، به‌لکو پێدڤی ب هنده‌ک به‌شدارێن دی ژی هه‌بوو، ره‌وشه‌نبیران خوه‌ نه‌گوهه‌رین، به‌لکو ب ده‌ورێ به‌شداران ژی رابوون (مرۆڤ ب ده‌ورێ ئێکی رابت، جودا یه‌ ژ وێ کو ب کارێ وی رابت).

ل رۆژهه‌لاتێ جودا یه‌. هێژ ئه‌و پرس نه‌هاتنه‌ چاره‌سه‌رکرن، هێژ ملله‌ت ژ به‌ر دنالت و هێژ که‌سێن دی په‌یدا نه‌بوونه‌ کو به‌شداریێ دگه‌ل ره‌وشه‌نبیری بکن دا کو بارێ وی سڤک بکن، هه‌روه‌سان ره‌وشه‌نبیر ژی ب چو ده‌ورێن به‌شدار رانابت، هێژ هزر د وێ پرسێ ده‌ نه‌کرییه‌، ئه‌و هزر دکت ره‌وشه‌نبیریێ چو په‌یوه‌ندی ب وان پرسان ڤه‌ نینه. ئه‌ڤه‌ خه‌له‌تییه‌کا ستراتیژیکه‌، زیانێ دگه‌هینت هه‌موویان (ملله‌ت، وه‌لات و هێزا ره‌وشه‌نبیریێ)، ل جهێ کو ره‌وشه‌نبیر خواندنه‌کا جددی بکت و ل گۆر کۆنتێکستا دیرۆکی ره‌وشێ داڤه‌ بکت، خوه‌دان ده‌ور بت و په‌یوه‌ندیێ د ناڤبه‌را ده‌ورێ خوه‌ و ده‌ورێ به‌سداران ده‌ موکم بکت، مخابن ل به‌هانه‌یان دگه‌رت، یان خوه‌ ژ پرسێن گرینگ لاددت، یان ژی ملێ خوه‌ ددت ره‌وشه‌نبیرێ ئاورۆپا و مێهڤانکییا خوه‌ ڤه‌ددت. بلا ملێ خوه‌ بدت ملێ ره‌وشه‌نبیرێ ئاورۆپا، به‌لێ نه‌ یێ نها، به‌لکو یێ جاران ئه‌وێ ل تاک و جڤاکی خوه‌دان ده‌رکه‌ڤتی، ئانکو ره‌وشه‌نبیرێ رێنێسانسێ یێ خوه‌دان هێز، هه‌لویست و بریار و هه‌گه‌ر وێ پێنگاڤێ نه‌هاڤێت، هینگێ نابیته‌ ره‌وشه‌بیره‌کێ راسته‌قینه‌، به‌لکو دێ بیته‌ ره‌وشه‌نبیره‌کێ ئیتیکالی، بێ که‌د و به‌رهه‌م.

ئێک ژ پرۆبلێماتیکێن ره‌وشه‌نبیرییا کوردی ئه‌وه‌، کو هه‌رده‌م ئاخاڤتنێن بازارکی بکاردهینت، چو تایبه‌تمه‌ندیێ بۆ خوه‌ ناهێلت، واته‌ په‌نایێ بۆ ئالاڤێن نه‌ره‌وشه‌نبیریێ دبت، بۆ نموونه‌ ئاماده‌ یه‌ هه‌رکه‌سی و هه‌ر هه‌بوونه‌کێ ئیتیهام بکت و د ئه‌ینی ده‌می ده‌ کارێکته‌را خوه‌ یا ئانارسیزی ته‌مجید دکت.

ل گۆر خواندنا مه‌ بۆ دیرۆکا ئاورۆپا یا سیاسی، هزری و فیلۆسۆفی، دیاره‌ ره‌وشا مه‌ یا ئیرۆ وه‌ک ره‌وشا ئاورۆپا و سه‌دێن تاری یه‌، ب گۆتنه‌کا دی هێژ ئه‌م ل سالێن به‌ری 1453ز دژین. گه‌ره‌که‌ ئه‌م بزانن ره‌وشه‌نبیری ل وی ده‌می چاوان بوو، چو هێزه‌ک هه‌بوو، که‌د و به‌رهه‌مێ وێ چ بوو؟!

ره‌وشه‌نبیرییا مه‌ دخوازت کراسێ پارناسیێ ل خوه‌ بکت، به‌لێ ل سه‌دێن تاری به‌هرا پتر ژ ره‌وشه‌نبیرێن ئاورۆپا کراسێ رییالیزمی ل به‌ژنا خوه‌ کرن دا کو نێزیکی ده‌رد و تراژیدییا گه‌لێن خوه‌ ببن، که‌سێ ژ وان نه‌گۆت ئه‌ز بۆ خوه‌ دنڤیسم، هینگێ ژی رێژه‌یا پتر ژ ملله‌تان نه‌خوانده‌وار بوو، به‌لێ باسکالی ژ خوه‌ ده‌نگێ خوه‌ ل کۆلانان بلند نه‌دکر، واته‌ ئه‌و ره‌وشه‌نبیرێ بێژت ئه‌ز بۆ خوه‌ دژیم، بۆ خوه‌ دنڤیسم، بۆ خوه‌ هه‌مه‌، دره‌وان ل خوه‌ و مه‌ دکت.

ئیدوارد سه‌عید ئاخاڤتنا ژان ژێنێ بۆ مە ڤەدگوهێزت: "کێلیکا کو گۆتار دهێنە نڤیسین و د ناڤا جڤاکی دە بەلاڤە دبن، ئێکسەر دەربازی ژیانا سیاسی دبن. لەورا هەگەر تە نەڤێت ببی سیاسەتمەدارەک نەخوە گۆتاران نەنڤیسە و ب ئازادی رەئیا خوە دەرنەبرە"[1]، ئەڤە بەرسڤەکە بۆ وان کەسان، یێن کو دبێژن رەوشەنبیری چو پەیوەندی ب سیاسەتێ، دینی و جڤاکی ڤە نینە. ده‌ربارێ ئیتیهاما هنده‌ک که‌سان بۆ حزبێنسیاسی ژی، ل جهه‌کێ دی ئیدوارد دبێژت: "سەرەرایی ئەندامبوونا حزبی، باکگراوەندێ نەتەوەیی و ئینتیمائا هۆزی یا رەوشەنبیری، دڤێت ئەو دگەل راستییا ئیزادان و چەوساندنا مرۆڤاتییێ راستگۆ بت"[2]، ئانکو رێزێ ل قوربانی و خەباتا مرۆڤان بگرت، به‌لێ ره‌وشه‌نبیرێن مه‌ ب هنده‌ک ئالاڤێن دی کو چو په‌یوه‌ندی ب ره‌وشه‌نبیریێ ڤه‌ نینه‌، سه‌ره‌ده‌ریێ دکن و ئه‌ڤه‌ پرۆبلێماتیکه‌کا دی دیار دکت، ئه‌و ژی ره‌ڤینا وی ژ به‌رپرسیاریێ یه‌ "پرۆبلێماتیکا رەوشەنبیری نە دگەل دۆرهێلێ، هەروەسان نە دگەل دەستهەلاتا سیاسی، دینی یان جڤاکی، بەلێ دگەل وی ب خوە یە و نێرینا وی بۆ جیهانێ و تێگەهێ راستییێ"[3].

ره‌وشه‌نبیرێن مه‌، گه‌ره‌که‌ ڤان ئیتیهامان بخوینن و هه‌گه‌ر پێویست بوو به‌رسڤ بدن، به‌لێ دیاره‌ کو هه‌تا نها نه‌خواندنه‌، هه‌گه‌ر خواندبن، نه‌خوه‌ چما بێ به‌رسڤ ماینه‌؟! ده‌مێ کو که‌سه‌ک مینا ئیدواردی وان ب که‌یسبازی ئیتیهام دکت، گه‌ره‌که‌ ب جددی وه‌ربگرن "ئەو نانێ درووشمێن خوە دەربارێ دیمۆکراسی، رەوشەنگەری، ئازادییا رادەربرینێ و مافێن مرۆڤی، دخون. بەلێ مخابن هند کار ل سەر وان تێگەهان نەکرنە هەتا د دۆرهێلێ ژیان و جڤاکی دە کریستالیزە ببن یان هندەک تێگەهێن نوو بەرهەم بهینن"[4].

ئەڤا ئەم نها دبینن ژ ئەوا ئیدوارد دبێژت، خرابترە. رەوشەنبیر نە ب تنێ وێ هەول نادن، بەلکو ئەو ب خوە تاکەکەسێن سادە ب سەردە دبن. جار ب ناڤێ چاکسازی و جار ژی ب ناڤێ سولحێ، ب پەیامەکا ئێکسپایه‌ر، رەوشەنبیر د ناڤبەرا دەستهەلات و تاکەکەسێن جڤاکی دە دبن ناڤبژیڤان. واتە نانێ خوە دخون، دبن کەسێن کۆنزەرڤاتیڤ، دا کو گوهه‌رین پەیدا نه‌بت و نان نەهێتە برین. بەلێ دا ئەو کەس کفش نەبن و چونکو دەستهەلاتێ ناسناڤێ رەوشەنبیرییێ دایە وان، لەورا هندەک جاران ژ تێکستێ دەردکەڤن (الخروج عن النص) ئەو ژی ب تیفاق دگەل دەستهەلاتێ. وەسان خوە نیشانی تاکەکەسان ددن، کو ئەو نە دگەل دەستهەلاتێ نە و بەلگە ژی نیشادانا هه‌لویستێن بچووکێن ره‌خنه‌یی، یان بەلاڤکرنا نڤیسارێن رەخنەیی نە، کو تێدا بێزارییا خوە نیشا ددن. ئەڤە ب تنێ هەولدانا مراندنا ئینسیاتیڤێ یە د ناڤا هنده‌ک تاکەکەسێن جڤاکی دە، هەروەسان خوەحەلالکرنا وان کەسان ب خوە یە ل هه‌مبه‌ر جڤاکی و دیرۆکێ (جڤاکی و دیرۆکێ کێم دبینن و ره‌وشه‌نبیرێ راسته‌قینه‌ وه‌ ناکت)، تۆ دکاری بێژی شانۆگه‌ری یان دراما یە.

واتە ئەو بەدیلن دا کەسێن ل دەرڤەیی دەستهەلاتێ بێزار نەبن، رەخنەیێ نەکن و چو ئینسیاتیڤ سەری هلنەدن و ئه‌ڤه‌ ب خوه‌ هه‌رفاندنه‌ ب تنێ ره‌وشه‌نبیرێن مورته‌زه‌ق freelancers وی کاری دکن.

دیاره‌ کونفلیکتا مه‌ وه‌کو کورد / کوردستانی نه‌ دگه‌ل حزبان، ته‌خێن جڤاکی یان مه‌سه‌بێن ئاینی یه‌، به‌لکو کونفلیکته‌کا نه‌ته‌وه‌یی / ناسنامه‌یی / مرۆڤاتی / بوونگه‌رایی یه‌، له‌ورا ژی ره‌وشه‌نبیرێ ژ ڤان جۆران (ئیرتیزاقی، پارناسی، ئه‌لیتایی و رادیکالی) ب کێری مه‌ ناهێت، به‌لکو یا هه‌ری باش ل گۆر ده‌ستوداری و گرینگییا پرسێن مه‌ (نه‌ته‌وه‌یی / ناسنامه‌یی / مرۆڤاتی / بوونگه‌رایی) ره‌وشه‌نبیرییا سه‌ورییا دۆرهێلی Revolutionary Intellectual پێویسته‌‌. پرانییا گه‌نجان به‌ر ب ره‌وشه‌نبیرییا رادیکالی دچن و ئه‌ڤه‌ رییاکسیونه‌ بۆ فه‌لسه‌فه‌یا حوکمرانیێ، به‌لێ وێ ره‌وشه‌نبیریێ چو ریهـ و ریشالێن جڤاکی Social roots نینن، له‌ورا نه‌کاره‌ ببیته‌ هێزه‌ک به‌لکو ببت دیارده‌یه‌ک دۆمکورت.

وه‌کو سه‌رئه‌نجام، دیاره‌ ره‌وشه‌نبیرییا مه‌ چو په‌یامێن ته‌ندورست نینن، دووری دۆرهێلی و ئه‌قلگه‌ریێ یه‌، هه‌تا نها خوه‌ ئیسبات نه‌کرییه‌ ب تایبه‌ت د یاریگه‌ها خوه‌ (جڤاکی) ده.

هه‌تا نها، سه‌ربارێ ڤان هه‌موو قه‌یرانان و هه‌ڤده‌م دگه‌ل سیاسه‌تا ستراتیژی ل هه‌رێما رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راستێ و زیده‌بوونا پرۆژه‌یان، ره‌وشه‌نبیران نه‌شیایه‌ هه‌ڤسه‌نگیێ په‌یدا بکن، کو جڤاک هه‌ست ب ئه‌مانێ بکت، هاڤیبوونا ره‌وشه‌نبیریێ بوویه‌ سه‌ده‌م کو هه‌ڤوه‌لاتی ژی هاڤی ببت، هه‌ست ب هاڤیبوونێ بکت ب تایبه‌ت دناڤبه‌را ئینتیمائا خوه‌ (ته‌خ، حزب، هۆز، هه‌رێم و...هتد) هه‌روه‌سان هاڤیبوون د ناڤبه‌را دوو جیهانێن ژ هه‌ڤدوو دوور ده‌ (جیهانا ره‌وشه‌نبیری و جیهانا یێن دی) له‌ورا ژی، ماده‌م هاڤیبوون هه‌یه‌، نه‌خوه‌ چو نێزیکبوون نینه‌، چو هه‌ڤگرتن د ناڤبه‌را هزرا وی و داخواز و پرسگرێکێن یێن دی ده‌ نینه‌.

فانۆن پرسیاره‌کێ دئازرینت، دبێژت: " د جیهانه‌کێ ده‌ کو ژبلی قه‌ید و به‌ندان چو دی نه‌مایه‌ ژ ده‌ست بدت، بۆچی سه‌رهلدان گرینگ بوویه‌؟"[5] به‌لێ مارکووز به‌رسڤا وی ددت، دبێژت: " گه‌ره‌که‌ جڤاک به‌رسڤا وێ پرسیارێ بدت: پێداویستێن خوه‌ یێن راسته‌قینه‌ و پێداویستێن دره‌و ژ هه‌ڤدوو جودا بکت"[6]، ئه‌م نکارن خه‌باتا رزگاریخوازا کوردی مانده‌لا بکن، یان خوینا سه‌هیدان بێ به‌رهه‌م بهێلن، یان کراوسه‌کێ ل هه‌موویێ بدن، ژبه‌رکو کارێ ره‌وشه‌نبیران ئه‌و نینه‌، هه‌روه‌سان ئه‌م نکارن بێژن مه‌ قه‌ید و به‌ند ب تنێ هه‌نه‌ دا ژ ده‌ست بدن، به‌لێ ئه‌م پرسیار دکن: گه‌لۆ ره‌وشه‌نبیرێ مه‌ دکارت هاریکارییا جڤاکی بکت هه‌تا کو به‌رسڤا خوه‌ بدت؟ به‌ری هینگێ، ما هه‌گه‌ر هاڤیبوون د ناڤبه‌را ره‌وشه‌نبیر و جڤاکی ده‌ هه‌بت، تۆ بێژی جڤاک ژ وی باوه‌ر بکت؟!

[1] ادوارد سعید، ژێده‌رێ به‌ری نها، ل117.

[2] ئه‌ینی ژێده‌ری، ل8.

[3] علي حرب، ژێده‌رێ به‌ری نها، ل87..

[4] ئه‌ینی ژێده‌ری، ل28-29.

[5] هیربارت مارکوز، ژیده‌رێ به‌ری نها، ل6.

[6] هه‌مان ژێده‌ر، ل42.