رەوشەنبیرییا بەشداریکرنێ
وەکو ئالتەرناتیڤ بۆ رەدکرن یان هەواداریێ
ره‌شه‌نبیرییا به‌شداریکرنێ
وه‌کو ئالته‌رناتیڤ بۆ ره‌دکرن یان هه‌واداریێ
ره‌وشه‌نبیری ستاتۆیه‌کا کۆله‌کتیڤه (جماعي)، سه‌رئه‌نجاما که‌د و به‌رهه‌مێن دیرۆکا جڤاکێ مرۆڤایه‌تی یه. ئه‌م نکارن بێژن ستاتۆیه‌کا که‌سایه‌تی یه و گاڤا کو ب که‌سایه‌تی ڤه دهێته گرێدان هینگێ نابیته فینۆمین (دیارده)، به‌لکو دبیته ئینسیاتیڤ (مبادرة). هزرمه‌ند و جڤاکناس، جڤاکان ل سه‌ر دوو ئاستان دابه‌ش دکن: جڤاکه‌ک کو ره‌وشه‌نبیر تێده هه‌نه، ئه‌و ب خوه نابێژت من ره‌وشه‌نبیر هه‌نه، به‌لکو که‌د و به‌رهه‌مێ وی جڤاکی دسه‌لمینت کو ره‌وشه‌نبیر هه‌نه و هه‌رده‌م ئاماده‌نه، بۆ نموونه ده‌مێ ئه‌م دبینن یاسا سه‌روه‌ره، دیمۆکراسی به‌رقه‌راره، ده‌ستهه‌لات و ئۆپۆزسیۆن هه‌ردوو ئاکتیڤن، وه‌کهه‌ڤی و یه‌کسانی هاتنه چه‌سپاندن، دادپه‌روه‌ری به‌ربه‌لاڤه و گه‌شه‌پێدان به‌رده‌وامه، هه‌روه‌سان جڤاکێ سڤیل سازه ومافێ مرۆڤی د ئاستێ هه‌ری بلند ده یه، زێده‌باری پارازتنا ژینگه‌هێ و خوه‌زایێ، هینگێ مرۆڤ دزانت ئه‌و هه‌موو که‌د و به‌رهه‌مێ ره‌وشه‌نبیریێ یه.
به‌لێ، هه‌گه‌ر مه دیت یاسا هاته به‌زاندن، وه‌کهه‌ڤی و یه‌کسانی بێسه‌روبه‌ر بوون، مافێ مرۆڤی هاته پێشێلکرن، ده‌ستهه‌لات هاته پاوانکرن و ئۆپۆزسیۆن ژی هاته هه‌تکاندن، ل جهێ دیمۆکراسیێ سته‌م و توندی په‌یدا بوو، هینگێ بزانه ره‌وشه‌نبیری وه‌کو ستاتۆیه‌کا کۆله‌کتیڤ په‌یدا نه‌بوویه و هه‌گه‌ر که‌سه‌ک هه‌بت ژی، ئه‌و دبیته ئینسیاتیڤ که‌سایه‌تی.
هه‌تا رۆژا ئیرۆ، سیاسه‌تا ده‌وله‌تێن مه‌زن ژ ئالێ هنده‌ک که‌سانێن ره‌وشه‌نبیر دهێته دارژتن هه‌روه‌ک فرانسیس فۆکۆیاما و سامۆئێل هنتنگتون و ئه‌ڤه پره‌نسیپێ به‌شداریکرنێ بۆ مه دیار دکت، کو دبێژنێ ره‌وشه‌نبیرییا به‌شداریکرنێ. به‌لێ ل ده‌ڤه‌را رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راستێ، هه‌روه‌سان ل کوردستانێ، پره‌نسیپێ به‌شداریکرنێ ب به‌هانه‌یا بێلایه‌نیێ بوویه قوربان. وه‌سان، نه به‌شداریکرن په‌یدا دبت نه ژی سه‌رخوه‌بوون دمینت و ل جهێ وان مه‌ندبوون و بزاڤه‌کا لاواز سه‌ری هلددت.
مه‌ندبوون وه‌کو ئاسته‌کێ نێگه‌تیڤ، ئه‌وه کو که‌سێ ره‌وشه‌نبیر، وه‌کو بوونه‌وه‌ره‌کێ ڤه‌ده‌ر ژ جڤاکی دهێته دیتن، ل جهێ هزرێ و پرۆژان، ئه‌و ڤه‌ده‌ر دبت، په‌نایێ بۆ وه‌هم و فانتازیایێ دبت، د جهێ خوه ده داخویانییان ددت، هه‌ر بوویه‌ره‌کا هه‌بت راڤه و ئانالیز دکت.
بزاڤا لاواز ژی وه‌کو ئاستێ پۆزه‌تیڤ، ئه‌وه کو زێده‌باری راڤه و ئانالیزێ، هنده‌ک جاران ره‌خنێ ژی دگرت ب تایبه‌ت ل مێتۆدێن سه‌ره‌ده‌ریێ و ئالاڤێن چاره‌سه‌ریێ، به‌لێ بێ کو ژ جهێ خوه بلڤت و هه‌گه‌ر لڤی ژی ب تنێ دا ئیحراج نه‌بت.
به‌لێ، ره‌وشه‌نبیرییا به‌شداریکرنێ، ئه‌وه کو که‌سێ ره‌وشه‌نبیر ته‌جاوزا خیتابا ته‌یۆریک بکت، دگه‌ل ره‌خنه و ئانالیزێ، هه‌لویسته‌ک پراکتیکی هه‌مبه‌ر هه‌ر گوهه‌رین و نووهاته‌کێ هه‌بت، خوه‌دان بزاڤه‌کا جددی و ره‌فتاره‌کێ ساخله‌م بت ب تایبه‌ت ل ده‌مێن پێدڤی، ب ئاخاڤتنه‌کا دی، چو ئاسته‌نگ د ناڤبه‌را وی و جڤاکی ده بمینن. واته، نابت بێلایه‌نیێ بکت به‌هانه بۆ درێغی یان ڤه‌ده‌رییا خوه، ئه‌و ب تنێ ره‌ڤینه ژ به‌رپرسیارییا ده‌می.
دیاره تێگه‌هێ ره‌وشه‌نبیریێ چو په‌یوه‌ندی دگه‌ل تێگه‌هێ ئانتلکتوێل نینه، له‌ورا ژی چو باندۆرێ ناکت. ل جهێ تێگه‌هێ ئانتلکتوێل، تێگه‌هێ (ثقافة) بوویه ژیده‌رێ زانین و ره‌وشه‌نبیرییا مه و د ئه‌نجام ده کولتوورێ مه بوویه ترێزا کولوورێ سه‌رده‌ستان: کولتوورێ ره‌دکرن یان هه‌واداریێ.
ئێک ژ پرسگرێکێن ره‌وشه‌نبیرییا رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راستێ ب گشتی، ئه‌وه کو نه‌شیایه ببت هێزه‌کا خوه‌سه‌ر، ل جهێ کو خوه پێشکێشی جڤاکی بکت، یان دێ قه‌بێ ده‌سته‌لاتێ خوازت، یان ژی دێ ب ته‌مامی وێ ره‌د کت، ب گۆتنه‌کا دی: یان هه‌ناسه‌یه‌کا دژمنکارانه، یان ژی هه‌ناسه‌یه‌کا هه‌وادارانه، ل ده‌مه‌کێ کو وه‌زیفه‌تا ره‌وشه‌نبیریێ چو ژ هه‌ردووکان نینه، به‌لکو به‌شداریکرنه د ئاڤاکرن، ئیداره و بریاردانێ ده.
سه‌ن یات سین دامه‌زرینه‌رێ چینایا سه‌رده‌م، به‌ری سه‌د سالان ره‌وشه‌نبیری ب سێ پره‌نسیپان ڤه گرێدایه: دیمۆکراسی، نه‌ته‌وه‌یی و به‌شداریکرن. واته، هه‌ر پرۆژه‌یه‌کێ سه‌رکه‌ڤتنێ بخوازت ب تایبه‌ت بۆ ملله‌ته‌کێ چاڤ ل ئازادی و سه‌رخوه‌بوونێ، گه‌ره‌که وان هه‌رسێ پره‌نسیپان د ژیانا خوه یا سیاسی و جڤاکی ده پراکتیزه بکت. پرسیار ئه‌وه، کێ ژ مه کوردان پتر پێویستی ب هه‌رسێ پره‌نسیپان هه‌یه نه‌مازه د ده‌مه‌ک هه‌ستدار وه‌ک ڤی ده‌می ده؟!
ئه‌ز دترسم وه‌کو ئه‌ره‌بان ب سه‌رێ مه بهێت، کو به‌رده‌وام خوه تاقی دکن، به‌لێ بسه‌رناکه‌ڤن. ئه‌وان د هه‌موو بوار و بیاڤان ده خوه جێرباندن، په‌نا بۆ هزرا پێشره‌وی، نه‌ته‌وه‌یی، سۆشیالیست، مارکیسی، ئاینی و... هتد برن، به‌لێ نه‌شیان پرسگرێکرێن جڤاکێن خوه چاره‌سه‌ر بکن، چونکو خواندنێن دورست بۆ ماهییه‌تا وان جڤاکان نه‌کرن. ئه‌و تووشی هنده‌ک ئه‌وهامان بوون، هه‌ولدانا وان ب تنێ چاڤلێکرن، نه‌کو خواندنا دۆرهێلی بوو، کا پێویستی ب کیژان میکانیزما سه‌ره‌ده‌ریێ هه‌یه، بۆ نموونه: بێهووده یه ره‌وشه‌نبیرێن جیهانا رۆژئاڤا پرۆژه‌یه‌کێ ئاینی وه‌کو ئالته‌رناتیڤ بۆ ملله‌تێن خوه ته‌رح بکن، چونکو ملله‌ت و جڤاک زوو ب زوو پرۆژێن وه‌سان هه‌مبێز ناکن، کا چاوان ئه‌ره‌بستانا سعوودی یان ئه‌فغانستان نه‌شێن پرۆژه‌یه‌کێ سیکۆلار هه‌مبێز بکن و هه‌گه‌ر ره‌وشه‌نبیران هه‌ولدان ژی، هینگێ ژبلی خوه‌خاپاندنێ چو ئه‌نجامێن دی ب ده‌ستڤه ناهینن. نه‌خوه، دیراسه‌تکرنا ره‌وشا جڤاکی یا راسته‌قینه / دۆرهێل، دووری خوه‌زی و ئه‌وهامان، باشترین رێکه بۆ هلبژارتنا هنده‌ک فه‌لسه‌فه‌یان وه‌کو ئالته‌رناتیڤ بۆ گوهه‌رین و ده‌ربازبوونێ ژ مه‌ندبوون و بزاڤا لاواز.
مه کوردان پێویستی ب پرۆژه‌یه‌ک وه‌سانه، کو په‌یوه‌ندی ب دیمۆکراسی، نه‌ته‌وه‌بوون و به‌شداریکرنێ هه‌بت، دا کو ده‌ستێ خوه ده‌ینن سه‌ر جهێن خلووله و بزانن چاوان پێشوازیێ ل قووناغێن داهاتوویی بکن.
راستییا جڤاک و ملله‌تی چو په‌یوه‌ندی ب حه‌ز و ئه‌وهامێن ته‌خا ره‌وشه‌نبیران ڤه نینه، به‌لکو پێویستی ب که‌د و ماندیبوونا وان هه‌یه، کو ب جددی دگه‌ل خوه رابوه‌ستنن، برینان ده‌ستنیشان بکن، ئه‌ڤجار سیاسه‌ته‌کا ته‌ڤاهی دارێژن و ب تنێ هینگێ ئه‌م دکارن بێژن ره‌وشه‌نبیرییا کوردی یا ل سه‌ر خوه کر. به‌لێ نها، پرس دهێنه تێکه‌لکرن ب تایبه‌ت پرسێن فه‌لسه‌فی وسوسیۆلۆژی بۆ نموونه سیاسه‌ت و دین. ئه‌ڤه نه دوو پرسێن فه‌لسه‌فی نه، به‌لێ به‌داخه ره‌وشه‌نبیرییا کوردی ب ئاوایه‌کێ فه‌لسه‌فی / ته‌یۆریک سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل وان پرسان دکت، ل ده‌مه‌کێ کو هه‌ردوو پرس سوسیۆلۆژی نه، ب ریهـ و ریشالێن جڤاکی ڤه وابه‌ستن و هه‌گه‌ر پێویستی ب هه‌لویست و مایتێکرنا ره‌وشه‌نبیران هه‌بت، گه‌ره‌که وه‌کو دوو پرۆژه بهێنه دیراسه‌تکرن دا کو سه‌ره‌ده‌رییه‌کا ته‌ندورست دگه‌ل بهێته کرن، نه‌کو هنده‌ک ره‌وشه‌نبیر ره‌د بکن و هنده‌ک ژی پرۆپاگه‌ندا بۆ بکن.
نموونه‌یه‌کا دی دخوازم بئازرینم، هه‌ڤده‌م دگه‌ل مه‌دا ئیسلامی و بزاڤێن تیرۆریستی ل ده‌ڤه‌رێ، بێهووده یه ره‌وشه‌نبیرییا کوردی مێهڤانکییا خوه ل سه‌ر تراژیدیا خوه ڤه‌دت و ده‌ست ب ته‌سنیف و ئیتیهامێ بکت و بێژت داعش ئیسلامه یان ئیسلام داعشه، هه‌روه‌سان بێهووده یه ئه‌م به‌روڤاژی ژی پرۆپاگه‌ندێ بکن و بێژن داعش و ئیسلامێ چو په‌یوه‌ندی دگه‌ل ئێکدوو نینه. ئه‌و ره‌فتار دسه‌لمینت کو مه جڤاکێ خوه سه‌رانسه‌ری دیرۆکێ وه‌کو پێدڤی نه‌خواندییه، هه‌روه‌سان دسه‌لمینت کو مه چو پرۆژه ژی نینن، به‌لکو خوه ل هێڤیا ده‌می دگرن هه‌تا هنده‌ک پرسیاران بهاڤێژت به‌ر مه، لێ یا باشتر ئه‌وه ئه‌م ده‌ست ب پرسیارێن خوه بکن و خواندنێن پێشوه‌خت بۆ هه‌ر تێگه‌هـ و پێکهاته‌یه‌کێ بکن، دا ل گۆر راستییا جڤاکی و دۆرهێلی، ل ئالته‌رناتیڤان بگه‌رن و دووری ئه‌وهامان، هنده‌ک پلانان ئاماده و پێشکێش بکن، ئه‌ڤجار گازندان ژ ملله‌تی بکن هه‌گه‌ر هات و پشتا خوه دا مه.
د هه‌موو بواران ده، ته‌نانه‌ت د سیاسه‌تێ ژی ده، پرسا ئینپوت و ئاوتپوت هه‌یه، کا ئه‌م ڤێ پرسێ دگه‌ل ره‌وشه‌نبیرییا کوردی بدن و بستینن. ئه‌رێ ئه‌و هه‌موو ئینپوتێن کو سه‌رانسه‌ری دیرۆکا کوردی هه‌نه (به‌رێ: جینۆساید، حه‌له‌بچه، ئه‌نفال، ته‌عریبکرن، ته‌جریدا ناسنامێ، نها : قه‌یرانا یاسی، قه‌یرانا یاسایی، قه‌یرانێن ئابۆری و دارایی، نه‌سه‌روه‌رییا یاسایی، داخستنا په‌رله‌مانی، له‌نگبوونا حوکوومه‌تێ، به‌زاندنا سه‌روه‌رییا هه‌رێمێ ژ ئالێ تورکیا و هنده‌ک هێزێن دی، شه‌رێ براکوژیێ و...هتد) ما قه‌ی نکارن ببن ئینپوت بۆ ره‌وشه‌نبیرییا کوردی؟ به‌لێ پرسیارا سه‌ره‌که ئه‌ڤه یه: وه‌کو ئاوتپوت چ بۆ مه ده‌ردکه‌ڤت؟ مخابن ب تنێ هه‌لبه‌ست و هونراوه و د ئاستێ هه‌ری بلند ده ستران و ڤیدیۆکلیپ. ئه‌ڤه ب خوه ب خوه دسه‌لمینت، کو پرسگرێک د ئینپوت و ئاوتپوتان ده نینه، به‌لکو د ماکینا ره‌وشه‌نبیرییا مه ده هه‌یه، ل جهێ ئه‌م ل خه‌له‌لێ د ناڤ خوه ده بگه‌رن، ب بسته‌هی ژ به‌رپرسیاریێ دره‌ڤن و ل ده‌رڤه‌یی خوه ل هنده‌ک ئارگومه‌نتان دگه‌رن و ئه‌ڤه دسه‌لمینت کو ئه‌م ئه‌قلێ گوهه‌رینکاری پراکتیزه ناکن، به‌لکو ئه‌قلێ به‌هانه‌گه‌ری ته‌کووز دکن.
ل دوماهیکێ دبێژم، ره‌وشه‌نبیرییا کوردی به‌ری کو په‌نایێ بۆ هه‌ر ته‌یۆره‌ک یان فه‌لسه‌فه‌ک ده‌ره‌کی ببت و چاڤ لێ بکت، باشتره هه‌گه‌ر خواندنێن راڤه‌یی و داڤه‌یی بۆ راستی و ماهییه‌تا جڤاکێ خوه بکت، ئه‌ڤجار هنده‌ک هزر و فه‌لسفه‌فێن نوو کو دگه‌ل ده‌می و قووناغێ دگونجن، ته‌رح بکت، ب هێڤییا کو ل دوماهیکێ زه‌مینه‌ک جددی بۆ دانوستاندنان په‌یدا ببت ئه‌ڤجار به‌ره‌بابه‌ک ل سه‌ر وان هزر و فه‌لسه‌فه‌یان په‌روه‌رده ببت، ب ئاوایه‌کێ خوه‌سه‌ر هزر بکت و هه‌ر تێگه‌هه‌کێ راستا وی بهێت ئه‌قله‌نه بکت.